حقی که از دست می‌رود

گروه انرژی- طالبان هم مثل مقامات افغانستان در 50سال گذشته، در مقابل اجرای تعهدات خود مبنی بر حقابه ایران مقاومت می‌کند؛ حقی که هر سال با وعده فصل آبی سال بعد، به تعویق افتاده است و حالا به قول کارشناسان کار به جایی رسیده که کم‌کم انتظارات‌مان را از حقابه از دست می‌دهیم.
هر چقدر علی‌اکبر محرابیان، وزیر نیروی دولت سیزدهم در گرماگرم روزهای نخستین حکومت طالبان و در سایه روابط نزدیک دو کشور وعده داد که طالبان حقابه ایران را می‌دهد، این اتفاق نیفتاد. کار به جایی رسید که برخی مقامات محلی این کشور، مقامات دولت سیزدهم را هم استهزا کردند. طالبان با تغییر دولت در ایران و ادامه مذاکرات حقابه همچنان بر مواضع قبلی خود باقی مانده و در مذاکرات شفاهی وعده می‌دهد و وقتی به عمل می‌رسد، مانع می‌شود.
داریوش مختاری، کارشناس حوزه آب می‌گوید: در حال حاضر به همان نسبت که افغانستان توسعه پیدا می‌کند ما نیز کم‌کم انتظارمان را از این حقابه از دست می‌دهیم. چندین روش حقوقی برای آب‌های مرزی وجود دارد. در دعاوی بین‌المللی هر کشوری از یکی از روش‌ها استفاده می‌کند، مثلا افغانستان از این بند که آب به جایی تعلق می‌گیرد که سرچشمه در آنجا قرار دارد، استناد می‌کند و روز‌به‌روز به دنبال توسعه است؛ توسعه‌ای که ما را به این بن‌بست می‌رساند که تکلیف سیستان چه می‌شود.
او درباره پیشینه اقدامات آبی افغانستان در قبال ایران یادآور شد: افغانستان در دهه‌۵۰ با همکاری آمریکایی‌ها سد کجکی را احداث و بخشی از آب را کنترل کرد. در دهه اخیر نیز سد جدیدی ساختند و آب را منحرف کردند و شبکه‌های کشاورزی آبی را گسترش دادند. شاید به این دلیل که افغانستان به آب‌های آزاد دسترسی ندارد این حق را برای خود قائل شده است.
این کارشناس حوزه آب با بیان اینکه در حوضه آب‌های مرزی حق توسعه متوازن منطقه‌ای باید رعایت شود، گفت: افغانستان به آب‌های آزاد دسترسی ندارد و به موضوع آب‌ها و رودخانه‌هایی که در کشورش جاری است به عنوان گنج نگاه می‌کند اما باید این اصل را بپذیرند که این آب متعلق به کشور خاصی نیست و باید به قوانین و عهدنامه‌ها پایبند باشند، باید به درک متقابل برسیم. این شرایط باید به گونه‌ای پیش برود که توسعه در بالادست منجر به این نشود که حق آب ایران دچار انحراف شود. باید قواعد عرضه و تقاضای آب را رعایت و توافق کنیم و معاهدات نقض نشوند.
طالبان مقاومت می‌کند
مختاری در گفت‌وگو با ایلنا، درباره موضوع چالش آب‌های مرزی اظهار داشت: از دیدگاه مبانی باید بین تامین آب شیرین از دریا، رودهای مرزی و داخل کشور به لحاظ حقوقی شرایط متفاوتی قائل شد، مثلا بعضا در انتقال آب از دریا، حریم و مرزهایی داریم و در آب‌های همجوار و شیرین‌سازی آب هیچ‌گونه تعارض منافع وجود ندارد اما بستگی دارد که هر کشوری چه میزان بخواهد مباحث زیست محیطی را رعایت کند.
وی افزود: در حال حاضر از لحاظ شیرین‌سازی آب دریا و تامین آب از آب‌های شور با سایر کشورها تعارض منافع نداریم و در واقع از این ناحیه جنگ آبی رخ نخواهد داد و به عبارت دیگر در حوزه خلیج‌فارس که جزو پرچالش‌ترین مناطق آبی دنیا است به لحاظ تامین و برداشت آب مشکلی وجود نداشته و ناسازگاری نداریم.
این کارشناس حوزه آب گفت: یکی از چالش‌های ما در حوزه آب‌های مرزی حقابه هیرمند است طبق قرارداد ۱۹۵۳ ایران حدود ۸۲۰‌میلیون متر مکعب حقابه دارد که البته در سال‌های خشک این میزان کمتر می‌شود و اکنون ریشه اختلاف با افغانستان بر سر این حقابه به اشغال هرات در زمان ناصرالدین شاه برمی‌گردد؛ زمانی که افغانستان بخشی از ایران بود.
وی ادامه داد: در سال‌۱۳۴۰ خشکسالی سیستان اتفاق افتاد که امکان تامین آب این منطقه را نداشتیم. آن زمان با مشورت ژاپنی‌ها گودال‌های زیادی در سیستان و در ورودی هیرمند حفر شد و با ایجاد انحراف حجم قابل توجهی از آب را ذخیره کردیم و اکنون تامین آب شیرین سیستان و بخشی از زاهدان را به عهده دارند اما این چاه‌نیمه‌ها گاهی خشک و کم‌آب می‌شوند و ما محدودیت زیادی در پاسخ به تقاضای آبی سیستان داریم، طالبان به قرارداد پایبند نیستند و باورشان این است که خودشان مشکل دارند. در پی این مشکلات بسیاری از سیستانی‌ها به شمال کشور مهاجرت کرده‌اند.
وی با بیان اینکه حوزه دجله و فرات و همچنین ارس را ترکیه دچار چالش کرده است، گفت: تمام اقدامات ترکیه زنجیره‌وار بحران زیست محیطی به وجود آورده است. ترکیه اکنون ۲۰‌میلیارد مترمکعب آب را ذخیره می‌کند که عوارض آن را در جنگ داعش و سوریه شاهد بودیم. هرچند ماجرا مستقیم بر سر آب نبود اما این آوارگان آب مستعد مهاجرت و جذب شدن از سوی داعش بودند. گاهی آب مسائلی را به شکل مهاجرت و بحران اجتماعی نشان می‌دهد و اکنون ما با همکاری کشورهای منطقه باید از ابزار احقاق این حق و دیپلماسی آب در راستای دریافت حقابه خود استفاده کنیم. دیپلماسی آب فقط مذاکره مستقیم نیست، دیپلماسی آب درازمدت و چندوجهی است.
مختاری یادآور شد: با شدت گرفتن تغییرات اقلیمی و گسترش خشکسالی، ارزش آب روز‌به‌روز بیشتر می‌شود و اهمیت دادن به موضوع آب‌های مشترک و مرزی از ارزش بالایی برخوردار است و اکنون باید برای تحقق دیپلماسی آب برنامه‌ریزی دقیق‌تری داشته باشیم.