ارتقای جایگاه ژئواکونومیک

روند پیچیده و پرابهام الحاق ایران به بریکس

«جهان‌صنعت»- مرکز پژوهش‌های اتاق ایران در جدیدترین گزارش خود که با عنوان «عضویت ایران در بریکس» منتشر شده، نحوه شکل‌گیری، تحول و ساختار نهادی بریکس، چالش‌های همگرایی این نهاد در عمل و چشم‌انداز عضویت ایران در بریکس را بررسی کرده است. براساس این گزارش، ایران می‌تواند به ‌جای عضویت کامل در بریکس که فرآیند پیچیده‌ای دارد، در کوتاه‌مدت عضویت در بانک توسعه جدید و مکانیسم ذخیره احتیاطی را در دستور کار قرار دهد. عضویت ایران می‌تواند به تامین منافع اقتصادی کشور کمک کند.
اهمیت بریکس BRICS، (کشورهای برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی) در اقتصاد سیاسی بین‌الملل فزاینده است. این نهاد که دربرگیرنده طیفی از قدرت‌های کلیدی نوظهور است به ‌تدریج به ‌سوی همگرایی پیش می‌رود. تاسیس نهادهای مالی را می‌توان مهم‌ترین موفقیت بریکس در پیشبرد همگرایی و مهم‌ترین مزیت آن در شرایط کنونی برای کشورهایی دانست که درخواست عضویت در آن را مطرح کرده‌اند.
این در حالی است که بریکس در همگونی ارزشی و همگرایی سیاسی توفیق چندانی کسب نکرده است. جنگ روسیه علیه اوکراین و عدم‌ حمایت بریکس از روسیه به‌ عنوان یک عضو، زمینه‌های ضعیف همگرایی سیاسی و ژئوپلیتیک میان اعضای این نهاد را نشان می‌دهد.
چشم‌انداز عضویت ایران در بریکس
تبیین منافع احتمالی ناشی از عضویت ایران در گروه بریکس در وهله اول نیازمند توضیح فرآیندهای تصمیم‌گیری در ایـن گـروه به صورت عام و روند پذیرش اعضای جدید به صورت خاص است تا در پرتو آن چشم‌انداز عضویت ایران در این نهاد روشن شود. مکانیسم تصمیم‌گیری در بریکس شامل فرآیند اجماع‌سازی میان کشورهای عضو است. فرآیند تصمیم‌گیری بریکس مشتمل بر پنج مرحله زیر است:
نشست‌های سران
بالاترین سطح تصمیم‌گیری در بریکس نشست سالانه سران است که در آن سران کشورها یا دولت‌ها از هر کشور عضو گرد هم می‌آیند تا درباره موضوعات کلیدی بحث و تصمیم‌گیری کنند. این اجلاس معمولا توسط یکی از کشورهای عضو بـه صـورت چرخشی میزبانی می‌شود. در طول این اجلاس رهبران درگیر بحث مذاکره هستند و در مورد موضوعات مختلف اجماع می‌کنند.
جلسات وزیران
وزرای بریکس از بخش‌های مختلف مانند دارایی امور خارجه، تجارت، بهداشت و غیره جلسات منظر را برای بحث و بررسی در مورد موضوعات خاص مرتبط با حوزه خود برگزار می‌کنند. این جلسات فرصتی را برای وزرا فراهم می‌کند تا نظرات و اطلاعات را به اشتراک بگذارند و سیاست‌ها یا طرح‌هایی را برای بررسی توسط کشورهای عضو پیشنهاد کنند. همچنین تعدادی دیگر از نهادهای بریکس وجود دارند که در فرآیند تصمیم‌گیری نقش دارند، این نهادها شامل شورای تجاری بریکس، شورای اتاق فکر بریکس و مجمع پارلمانی بریکس می‌شوند. این نهادها در مورد طیف وسیعی از مسائل به دولت‌های بریکس مشاوره و توصیه می‌کنند.
گروه‌های کاری
گروه‌های کاری بریکس، متشکل از مقامات و کارشناسان وزارتخانه‌ها یا ادارات مربوطه برای تمرکز بر زمینه‌های خاص همکاری می‌کنند. این گروه‌های کاری بحث‌ها، تحقیقات و تحلیل‌های عمیقی را در مورد موضوعات خاص انجام می‌دهند، پیشنهادهایی را تدوین و توصیه‌هایی را به کشورهای عضو ارائه می‌کنند. نتایج این بحث‌های گروه کاری به فرآیند تصمیم‌گیری وارد می‌شود.
گفت‌وگوهای خط ۲ Track II
علاوه بر کانال‌های رسمی دولتی بریکس گفت‌وگوهای Track II را تشویق می‌کند که شامل بحث و تبادل نظر بین اتاق‌های فکر، موسسات دانشگاهی و سازمان‌های غیردولتی از کشورهای عضو است. این گفت‌و‌گوها ایده‌ها، پیشنهادات سیاستی و دیدگاه‌های جایگزین در مورد موضوعات مختلف را ارائه می‌دهند که می‌تواند به فرآیند تصمیم‌گیری کمک کند. اجماع‌سازی فرآیند تصمیم‌گیری در بریکس بر اجماع‌سازی میان کشورهای عضو تاکید دارد. این بدان معناست که تصمیمات معمولا از طریق رایزنی‌ها، مذاکرات و گفت‌و‌گوهای گسترده با هدف یافتن زمینه‌های مشترک و انطباق با منافع و نگرانی‌های همه شرکت‌کنندگان اتخاذ می‌شوند. هدف دستیابی به اجماع بین کشورهای عضو در مورد موضوعات سیاست‌ها و ابتکارات کلیدی است.
در مورد فرآیند گسترش بریکس یا عضویت کشورهای جدید باید به این نکته توجه کرد که روند تصمیم‌گیری برای گسترش اعضای بریکس به صراحت در هیچ منشور یا توافقنامه رسمی مشخص نشده است. با وجود این، چنانچه اشاره شد بریکس براساس اصل تصمیم‌گیری مبتنی بر اجماع عمل می‌کند. این بدان معنی است که همه کشورهای عضو باید در مورد هر تصمیم مهمی از جمله موضوع گسترش توافق کنند یا به اجماع برسند. تصمیم‌گیری مبتنی بر اجماع تضمین می‌کند که هر یک از اعضا در فرآیند تصمیم‌گیری حقی برابر دارند و به حفظ هماهنگی و وحدت در گروه کمک می‌کند. بحث در مورد موضوع گسترش اعضای بریکس معمولا از طریق رایزنی‌های غیررسمی بین کشورهای عضو انجام می‌شود، این رایزنی‌ها ممکن است در خلال اجلاس بریکس، نشست‌های وزیران یا سایر تعاملات سطح بالا انجام شود. کشورهای عضو نظرات خود را مبادله می‌کنند، علایق و نگرانی‌های خود را بیان و مزایای بالقوه و پیامدهای گسترش گروه را بررسی می‌کنند. کشورهای عضو بریکس ممکن است در بحث‌ها یا مذاکرات دوجانبه برای رسیدگی به موضوع گسترش شرکت کنند. نامزدهای بالقوه برای عضویت، علاقه خود را برای پیوستن به بریکس ابراز ‌کرده و کشورهای عضو مناسب بودن آنها را براساس معیارهای مختلفی ارزیابی می‌کنند.
هیچ معیار رسمی برای گسترش بریکس وجود ندارد، عوامل خاصی معمولا در ارزیابی نامزدهای بالقوه در نظر گرفته می‌شوند. این عوامل ممکن است شامل اندازه و پتانسیل اقتصادی، نفوذ منطقه‌ای، ملاحظات ژئوپلیتیکی و همسویی با اهداف و اصول گروه باشد. در این فرآیند اعضای موجود بریکس ارزیابی می‌کنند که آیا گنجاندن یک عضو جدید انسجام، نمایندگی و اثربخشی گروه را در پیگیری اهداف مشترک افزایش می‌دهد یا خیر. در نهایت هر تصمیمی برای گسترش گروه بریکس مستلزم اراده سیاسی و توافق متقابل کشورهای عضو است. اگر بین اعضا اجماع وجود داشته باشد که گسترش گروه مفید و در راستای اهداف بریکس است، می‌توان تصمیم به پذیرش یک عضو جدید گرفت.
بریکس از زمان تاسیس تاکنون تنها یک عضو جدید (آفریقای جنوبی) را پذیرفته است. از همین رو توضیح مختصر فرآیند عضویت این کشور در بریکس می‌تواند روند احتمالی تصمیم‌گیری در مورد ایران را تا حدی ملموس کند. روند عضویت آفریقای جنوبی در بریکس را می‌توان در مراحل زیر خلاصه کرد:
اول؛ درخواست عضویت آفریقای جنوبی
در سال ۲۰۱۰، آفریقای جنوبی به‌طور رسمی برای پیوستن به گروه بریکس که در آن زمان شامل برزیل، روسیه، هند و چین بود درخواست داد.
دوم؛ بحث و گفت‌وگو
کشورهای بریکس مذاکراتی را با آفریقای جنوبی برای ارزیابی واجد شرایط بودن این کشور برای عضویت انجام دادند. این گفت‌وگوها بر اندازه اقتصاد آفریقای جنوبی، ثبات سیاسی و تعهد این کشور به اهداف و اصول بریکس متمرکز بود.
سوم؛ تصمیم برای پذیرش آفریقای جنوبی
در دسامبر ۲۰۱۰ کشورهای بریکس تصمیم گرفتند آفریقای جنوبی را به عنوان عضو بپذیرند. این تصمیم با اجماع اتخاذ شد و در نشست بریکس در چین اعلام شد.
چهارم؛ الحاق آفریقای جنوبی به بریکس
آفریقای جنوبی رسما در ۲۴ دسامبر ۲۰۱۰ به بریکس ملحق شد. این امر آن را به پنجمین عضو گروه تبدیل کرد و نام این گروه را از BRIC به بریکس تغییر داد.
روند عضویت آفریقای جنوبی در بریکس نسبتا روان و سریع بود. این امر تا حدی به دلیل روابط قوی اقتصادی و سیاسی آفریقای جنوبی با سایر کشورهای بریکس بود. علاوه بر این، تعهد آفریقای جنوبی به اهداف و اصول بریکس آن را به کاندیدایی مناسب برای این گروه تبدیل کرد. آفریقای جنوبی از زمان پیوستن به بریکس نقش فعالی در این گروه ایفا کرده است. این کشور میزبان چندین اجلاس سران بریکس و مدافع سرسخت منافع این گروه در صحنه جهانی بوده است. عضویت آفریقای جنوبی در بریکس به تقویت نفوذ اقتصادی و سیاسی این کشور کمک کرده و همچنین به این کشور بستری برای ارتقای منافع خود در آفریقا داده است. اجلاس سران بریکس در سال ۲۰۲۳ نیز به میزبانی این کشور برگزار شد.
فرآیند احتمالی عضویت ایران در بریکس
همان‌گونه که اشاره شد روند عضویت ایران در بریکس فرآیند پیچیده‌ای خواهد داشت. در ادامه طرح کلی از روند عضویت و برخی از چالش‌های کلیدی که ممکن است ایران با آنها مواجه شود، آورده شده است.
ابراز علاقه
در مرحله نخست ایران باید علاقه خود را برای پیوستن به بریکس به صورت رسمی به کشورهای عضو یا دبیرخانه بریکس ابراز کند. این ابراز علاقه آغازگر فرآیند عضویت خواهد بود. ایران این اقدام را به صورت رسمی انجام داده و به برخی اجلاس این گروه نیز دعوت شده است.
ارزیابی صلاحیت
کشورهای عضو بریکس واجد شرایط بودن ایران برای عضویت را براساس معیارهای مختلفی ارزیابی می‌کنند که ممکن است شامل شاخص‌های اقتصادی، ملاحظات ژئوپلیتیکی و همسویی با اهداف و اصول بریکس باشد. عواملی مانند قدرت اقتصادی، ثبات نفوذ منطقه‌ای و مشارکت بالقوه ایران در اهداف بلوک مورد ارزیابی قرار خواهند گرفت.
مذاکره و ایجاد اجماع
پس از تکمیل ارزیابی اولیه، مذاکراتی بین کشورهای عضو بریکس برای تعیین شرایط و ضوابط عضویت ایران انجام خواهد شد. این مباحث شامل مذاکره در مورد حقوق تعهدات و کمک‌های بالقوه ایران به گروه و همچنین رسیدگی به هرگونه نگرانی یا حق شرطی است که کشورهای عضو ممکن است، داشته باشند.
توافق و عضویت رسمی
اگر بین اعضای موجود بریکس اجماع حاصل شود، توافقنامه‌ای رسمی خواهد شد که حقوق، عضویت مسوولیت‌ها و روند پذیرش ایران در این بلوک را مشخص می‌کند. این توافق احتمالا از طریق رویه‌های داخلی هر کشور عضو تصویب می‌شود و ورود رسمی ایران به بریکس به عنوان یک عضو کامل را رسمیت می‌بخشد.
در عمل فرآیند عضویت ایران در این نهاد بدون چالش نخواهد بود. اشاره شد که کشورهای عضو بریکس از همگونی منفعتی و ارزشی بالایی برخوردار نیستند، هر یک نگرش خاص خود را به ایران دارند و در تصویر کلان فرآیند گسترش این نهاد از زمان تاسیس آن به شدت کند بوده است، از همین رو الحاق پرشتاب و بی‌چالش ایران به این نهاد بعید به نظر می‌رسد. مهم‌ترین چالش‌های پیش روی ایران برای الحاق به این نهاد را به صورت ذیل می‌توان برشمرد:
ملاحظات سیاسی
عضویت ایران در بریکس احتمالا با چالش‌های سیاسی و مخالفت کشورهایی مواجه خواهد شد که اختلافات ژئوپلیتیکی با ایران دارند. نگرانی در مورد سیاست‌های منطقه‌ای، برنامه هسته‌ای یا سابقه حقوق بشر ایران ممکن است بر روند تصمیم‌گیری اعضای فعلی بریکس تاثیر بگذارد.
همسویی با اصول بریکس
ایران باید همسویی خود را با اصول و اهداف بریکس که بر همکاری منافع متقابل و کوشش برای تحقق جهانی چند‌قطبی تاکید دارد نشان دهد. سیاست‌ها، نظام اقتصادی ایران و پایبندی ایران به این اصول در طول فرآیند عضویت مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.
تاثیر تحریم‌ها
ایران با گسترده‌ترین نظام تحریمی از سوی ایالات متحده مواجه است؛ نظامی که تعاملات اقتصادی و مبادلات مالی آن را محدود کرده است. این تحریم‌ها می‌تواند چالش‌های فنی و پیچیدگی‌های حقوقی را برای عضویت ایران ایجاد کند، به ویژه اگر شامل محدودیت‌های اعمال شده توسط کشورهای عضو باشد یا مانع از توانایی ایران در انجام تعهدات عضویت در بریکس شود. ذکر این نکته ضروری است که روسیه به عنوان عضو بریکس نیز تحت تحریم‌های شدید غرب قرار دارد، اما تحریم‌ها علیه این کشور سال‌ها پس از عضویت آن در بریکس شکل گرفته‌اند. مهم‌تر آنکه تحریم‌های اعمالی علیه روسیه بر خلاف تحریم‌های ایران آثار فراسرزمینی مهمی ندارند. با وجود این پس از اعمال تحریم‌ها علیه روسیه، بانک توسعه جدید بریکس تمامی فعالیت‌های خود در روسیه و تمامی مراودات با این کشور را تعلیق کرد.
یکپارچگی و همکاری اقتصادی
ادغام ایران در چارچوب اقتصادی بریکس ممکن است چالش‌هایی را از نظر همسویی با سیاست‌های اقتصادی، سیستم‌های نظارتی و شیوه‌های تجاری با اعضای موجود بریکس ایجاد کند. تضمین هماهنگی و سازگاری در زمینه‌هایی مانند گمرک، تعرفه‌ها و مقررات سرمایه‌گذاری می‌تواند فرآیند پیچیده‌ای باشد.
اجماع میان اعضای موجود
دستیابی به اجماع میان اعضای موجود بریکس در مورد عضویت ایران می‌تواند چالش‌برانگیز باشد، زیرا هر کشور عضو ممکن است مجموعه‌ای از اولویت‌ها، نگرانی‌ها و منافع خود را داشته باشد. غلبه بر دیدگاه‌های متفاوت و ایجاد اجماع ممکن است نیازمند مذاکرات گسترده و تلاش‌های دیپلماتیک باشد.
عضویت ایران در بریکس: پیامدهای ژئواکونومیک
بر مبنای آنچه آمد می‌توان مدعی شد که فرآیند عضویت ایران در بریکس تابعی از اجماع کشورهای عضو است؛ اجماعی که ممکن است به سرعت حاصل شود یا پس از مدت‌ها بحث و بررسی شکل گیرد یا اساسا محقق نشود. تجربه عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای که بازیگران کلیدی بریکس در آن نیز حضور دارند، حکایت از طولانی بودن این روند دارد. فرآیند عضویت ایران در سازمان شانگهای حدود دو دهه به طول انجامید. از همین رو سنجش دقیق آثار ژئواکونومیک عضویت ایران در این نهاد در شرایط کنونی دشوار است.
زمان و چگونگی الحاق ایران به این نهاد به ویژه تعهداتی که ایران می‌پذیرد در سنجش آثار ژئواکونومیک نقش کلیدی دارد. با وجود این می‌توان چند دسته پیامد احتمالی ژئواکونومیک ناشی از عضویت ایران در بریکس را به شرح زیر تشریح کرد:
تقویت همکاری‌های اقتصادی
ایران به عنوان عضو دائمی بریکس روابط اقتصادی نزدیک‌تری با سایر کشورهای عضو خواهد داشت که می‌تواند به تدریج به افزایش فرصت‌های تجاری و سرمایه‌گذاری منجر شود. این همکاری می‌تواند بخش‌های مختلفی از جمله انرژی، تولید، کشاورزی و فناوری را شامل شود. مشارکت ایران در بریکس می‌تواند دسترسی به بازارهای جدید و منابع بالقوه سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی را فراهم کند.
تنوع‌بخشی به شرکای اقتصادی
پیوستن به بریکس به ایران این امکان را می‌دهد که شرکای اقتصادی خود را فراتر از شرکای فعلی متنوع کند. کشورهای بریکس مجموعا بیش از ۳ میلیارد نفر جمعیت دارند که بالقوه بازار مصرف گسترده‌ای را برای کالاها و خدمات ایرانی فراهم می‌کند. این تنوع، وابستگی ایران به مجموعه محدودی از شرکای تجاری را کاهش داده و تاب‌آوری اقتصادی آن را افزایش می‌دهد.
تقویت نفوذ منطقه‌ای
عضویت ایران در بریکس باعث ارتقای نفوذ منطقه‌ای و جایگاه ژئوپلیتیکی آن می‌شود. این امر زمینه‌ای را برای ایران فراهم می‌کند تا با اقتصادهای نوظهور تعامل داشته باشد و در شکل دادن به امور اقتصادی و سیاسی جهانی اعمال نفوذ کند. علاوه بر این ایران به عنوان یکی از اعضای بریکس می‌تواند فعالانه در طرح‌های منطقه‌ای شرکت و به توسعه همگرایی منطقه‌ای کمک کند.
دسترسی به منابع تامین مالی
بانک توسعه جدید (NDB) و ترتیبات ذخیره احتمالی (CRA) بریکس راه‌هایی را برای تامین مالی پروژه‌های توسعه‌ای فراهم می‌کند. با عضویت در بریکس ایران به منابع مالی این نهادها برای حمایت از توسعه زیرساخت‌ها، پروژه‌های انرژی و سایر بخش‌های اولویت‌دار بالقوه دسترسی پیدا می‌کند. این حمایت مالی می‌تواند به رفع بخشی از نیازهای توسعه‌ای ایران و به رشد اقتصادی بلندمدت آن کمک کند. البته دسترسی ایران به منابع این نهادها در شرایط تحریمی دشوار خواهد بود. واکنش بانک توسعه جدید بریکس به تحریم‌های روسیه که در قالب تعلیق هرگونه تعامل با روسیه عضو قدرتمند این نهاد صورت گرفت، نشان می‌دهد بریکس در شرایط تحریمی ریسک تعامل مالی حتی با روسیه را نمی‌پذیرد، بنابراین پیش‌شرط منتفع شدن ایران از منابع مالی این نهاد که مهم‌ترین مزیت عینی عضویت در آن محسوب می‌شود، کاهش تحریم‌های مالی علیه کشور و پذیرش استانداردهای تعاملات مالی بین‌المللی در قالب ساز‌و‌کارهای FATF است.
همکاری و امنیت انرژی
ایران تولید‌کننده بزرگ نفت و گاز است و عضویت آن در بریکس می‌تواند همکاری نزدیک‌تر در حوزه انرژی و ابتکارات امنیت انرژی را تقویت کند. کشورهای بریکس به ویژه چین و روسیه نیازهای انرژی قابل توجهی دارند و به‌طور بالقوه می‌توانند با ایران در زمینه‌هایی مانند اکتشاف انرژی، تولید و توسعه زیرساخت‌ها همکاری کنند. این همکاری انرژی ایران را ارتقا می‌بخشد و راه‌هایی را برای تنوع صادرات فراهم می‌کند.
پیشرفت‌های فناوری
کشورهای بریکس به پیشرفت‌های خود در فناوری و نوآوری در پهنه جهان در حال توسعه شهره‌ هستند، مشارکت ایران در بریکس می‌تواند تبادل دانش، انجام پروژه‌های تحقیقاتی مشترک و انتقال فناوری را تسهیل کند و ایران را قادر می‌کند تا قابلیت‌های فناورانه و رقابت‌پذیری خود را در بخش‌های مختلف افزایش دهد. این امر می‌تواند به نوسازی اقتصادی ایران و کاهش شکاف‌های تکنولوژیک با سایر کشورها کمک کند.
تجارت و رفع تحریم‌ها
ایران با تحریم‌های شدید ایالات متحده مواجه است که دسترسی این کشور به بازارهای جهانی و سیستم‌های مالی را محدود کرده است. پیوستن به بریکس بالقوه می‌تواند اهرم‌های بیشتری را در مذاکرات بین‌المللی به ایران بدهد و به‌طور بالقوه منجر به کاهش اثرات برخی تحریم‌ها شود. قدرت و نفوذ جمعی کشورهای بریکس ممکن است بستری برای دفاع از منافع اقتصادی ایران و کاهش محدودیت‌های تجاری فراهم کند.
دسترسی به ابتکارات کشاورزی و امنیت غذایی
کشورهای بریکس همکاری فزاینده‌ای را در زمینه کشاورزی و امنیت غذایی صورت داده‌اند. ایران با بخش کشاورزی متنوع خود می‌تواند در پرتو تبادل دانش از بهترین شیوه‌ها و ابتکارات مشترک با هدف افزایش بهره‌وری کشاورزی، تولید و توزیع مواد غذایی بهره‌مند شود. این همکاری می‌تواند به اهداف امنیت غذایی ایران و تقویت بخش کشاورزی آن کمک کند.