به عقب برگشتیم

هستی عبادی- ضریب برداشت از میادین نفت و گازی در پایان برنامه سوم توسعه که می‌توان آن را درخشان‌ترین دوران اقتصاد و صنعت نفت نامید، 19درصد بوده است. امروز با گذشته بیش از دو دهه از برنامه سوم و در حالی‌که انتظار می‌رفت برنامه‌های توسعه‌ای باعث رشد و توسعه صنعت نفت شوند، ضریب برداشت از میادین نفت و گاز عقبگرد کرده و به 14 درصد رسیده است. عددی که بنا به گفته کارشناسان نه‌تنها در شرایط رقابتی با کشورهای نفت‌خیز همسایه نگران‌کننده است، بلکه به معنای هدررفت ثروت ملی است.
یک مقایسه سرانگشتی از شرایط دو دهه گذشته صنعت نفت ایران در مقایسه با کشورهای همسایه بیانگر عمق فاجعه‌ای است که صنعت نفت ایران گرفتار آن شده است. آن‌طورکه مدیران گذشته صنعت نفت روایت می‌کنند، در آغاز اجرای برنامه سوم، ضریب برداشت از میادین نفت و گاز از 14درصد به 19‌درصد در پایان برنامه سوم رسید.
امروز برنامه هفتم در دستور کار دولت چهاردهم است. در واقع 4 برنامه پنج‌ساله باید اقتصاد کشور بلکه صنعت نفت را به جلو هدایت می‌کرد، این در حالی است که نه‌تنها جلو نرفته‌ایم، بلکه به عقب بازگشته‌ایم. این بازگشت به عقب نه فقط در ضریب بازیافت میادین نفت و گاز بلکه در برداشت نفت هم به وضوح قابل مشاهده است، چه آنکه سرعت پیشرفت همسایه‌ها این بازگشت به عقب را بیشتر نشان می‌دهد.
مثلا عربستان که در سال2003 ضریب بازیافت میادین آن نزدیک به ایران بود، در 20 سال گذشته این ضریب را به 44درصد افزایش داده است.
واقعیت این است ک هاز بسیاری کشورها عقب افتاده‌‌ایم‌؛ نه سرمایه‌گذاری صورت می‌گیرد و نه تکنولوژی‌ها به‌روز می‌شوند. همین رویه باعث شده که روز به روز بیشتر از سایر کشورها عقب بمانیم. طبق گفته کارشناسان برای رسیدن به میانگین باید در ابتدا سرمایه‌گذاری‌های جدی صورت بگیرد تا با به‌روز کردن تکنولوژی‌های‌مان بتوانیم عقب‌افتادگی‌های‌مان را تا حد امکان
جبران کنیم.
مخازن به نیمه عمرشان رسیدند
عرفان افاضلی، دبیر کل فدراسیون صنعت نفت در این باره به «جهان‌صنعت» می‌گوید: جنس مخازن نفتی ایران از جنس کربناته و شکافدار است بنابراین از نظر جنس سنگ و ساختار زمین‌شناسی تفاوت بسیار زیادی با مخازن نفتی در عربستان دارد و این یکی از دلایلی است که ضریب برداشت در ایران نسبت به عربستان و بعضی کشورهای مشابه کمتر است.
چون زمین‌شناسی مخازن نفت ما بسیار پیچیده‌تر است و وجود شکاف باعث شده با یک مکانیزم و فرآیند جدیدی مواجه شویم که کار استخراج نفت را برای‌مان توام با مشکل و البته به‌کارگیری فناوری‌های لازم و درک درست از فرآیند جریان سیال در محیط متخلخل می‌کند و این اولین دلیلی است که ضریب برداشتمان نسبت به کشوری مثل عربستان که جنس مخازن نفتیش از جنس ماسه‌سنگ است، کمتر است.
دلیل دیگری که می‌توان برای موضوع ضریب برداشت کم اشاره کرد عدم به‌کارگیری روش‌های ازدیاد برداشت و بهبود راندمان برداشت در مخازن نفتی ایران است که در حال حاضر از روش‌های EOR ( Enhanced oil recovery) و Improved Oil) Recovery IOR ( با توجه به تکنولوژی‌های پیشرفته هزینه زیاد و اینکه مخازن نفتی ما که عمدتا از نوع Natural depletion هستند کمتر استفاده می‌کنیم چراکه فشار مخازن نفتی این‌قدر زیاد است که بدون به‌کارگیری روش خاصی فشار مخزن موفق می‌شود نفت را بعد از عبور از ستون چاه در عمق چند کیلومتری به ما تحویل بدهد و همین انگیزه لازم را برای به‌کارگیری روش‌های ازدیاد برداشت کم کرده که در حال حاضر درنیمه دوم عمر مخازن نفتی‌مان هستیم. از سویی به سبب عدم به‌کارگیری روش‌های ازدیاد برداشت و همچنین در دسترس نبودن تکنولوژی‌های لازم ضریب برداشت مخازن ایران کمتر از کشورهایی مثل عربستان است که به تکنولوژی‌های لازم دسترسی دارد بنابراین عدم به‌کارگیری روش‌های IOR و EOR در مخازن نفتی ایران به صورت گسترده و عدم دسترسی به تکنولوژی‌های لازم است.
وی ادامه داد: دلیل دیگر موضوع تصمیم‌گیری برای پیاده‌سازی روش‌های ازدیاد برداشت و روش‌هایی است که در مراکز علمی در پژوهشگاه‌ها و دانشگاه‌ها درباره‌شان مطالعه شده و آزمایش‌های متعددی در مقیاس آزمایشگاهی و بعضا شاید در سطح پایلوت انجام دادند ولی تصمیم‌گیری لازم برای پیاده‌سازی این روش‌ها با توجه به هزینه زیادش در مقیاس میدان وجود نداشته و چون قیمت نفت در برهه‌ای کاهش داشت و در حال حاضر هم هنوز با تمام تفاسیر به صورت تخلیه طبیعی نفت مخزن نفتی را استخراج می‌کنیم، این انگیزه وجود نداشته و هزینه‌های روش‌های ازدیاد برداشت در مقیاس میدان باعث شده تصمیم‌گیری لازم در سطح مدیران گرفته نشود.
الان که در نیمه دوم عمر مخازن هستیم و عمده مخازن و چاه‌های نفتی ما تولید آب بسیار زیادی دارند این تصمیم گرفته شده تا از روش‌های پیشرفته‌تر و روش‌هایی که بعضا تکنولوژیشان در دسترس ماست و مطالعات آزمایشگاهی و دانشگاهی و پایلوت بسیار خوبی در کشور داریم استفاده شود- خصوصا در میادین فراساحلی ما که در اختیار شرکت ملی نفت فلات قاره- این موضوع حائز اهمیت است که در حال حاضر روش‌هایی برای کنترل آب تولیدی از میادین چه میادین خشکی و چه میادین فرا ساحلی در حال انجام است تا بتوانیم ریکاوری نفتمان را افزایش بدهیم.
افاضلی با تاکید بر متفاوت بودن شرایط زمین‌شناسی ما با همسایگان بیان کرد: چیزی که حائز اهمیت است این است که نسبت به کشورهای همسایه با وضعیت زمین‌شناسی و وضعیت متفاوتی از نظر جریان سیال و فرآیندهای حاکم بر تولید روبه‌رو هستیم و همچنین عدم دسترسی به تکنولوژی‌های لازم و بزرگ بودن میادین ما و تخلیه طبیعی که تا به حال انجام شده است بنابراین در حال حاضر عدم تصمیم‌گیری لازم برای به‌کارگیری روش‌های EOR و IOR مواردی هستند که در سطح کلان باعث می‌شوند ریکاوری لازم را نداشته باشیم بنابراین چیزی که باید در اولویت قرار بگیرد تصمیم‌گیری برای به‌کارگیری روش‌های ازدیاد برداشت و تکنولوژی‌هایی که در اختیار ماست، است که باید در سطح کلان گرفته شود و سرمایه‌گذاری لازم برای پیاده‌سازی با بهره‌گیری از سرمایه‌های داخلی و خارجی برای ازدیاد برداشت که هر یک درصد ازدیاد برداشت در کل مخازن ایران می‌تواند عدد بسیار بزرگی به تولید نفت ما اضافه کند.
دبیرکل فدراسیون صنعت نفت با اشاره به متوسط ضریب برداشت ایران گفت: در بهترین حالت تقریبا 24 الی 25درصد است؛ یعنی سه‌چهارم یا 75درصد نفت میادین ما در داخل مخزن می‌ماند که حجم وسیعی از ذخایر اثبات شده در جای ماست. درواقع با این میزان می‌شود با یک تصمیم‌گیری درست برای بهره‌گیری از تکنولوژی‌های در دسترس و استفاده از روش‌های ازدیاد برداشت که بومی‌سازی کردیم و مطالعاتش را در پژوهشگاه‌ها و دانشگاه‌ها انجام دادیم، این پتانسیل بالقوه را به یک پتانسیل بالفعل تبدیل کرد.
او ادامه داد: با توجه به دورنمایی که برای سال2050 و تولید کربن صفر در نظر گرفته شده و با توجه به مصوبه‌ای که اجلاس کاپ 28 در سال گذشته در امارات داشتند و بحث‌گذار انرژی را مصوب کردند باید حداکثر توانمان را تا سال2050 برای برداشت و استخراج نفت و بهره‌گیری از آن برای ساخت و بهسازی زیرساخت‌ها و فروشش در عرصه جهانی انجام بدهیم چراکه قطعا بعد از این دوره برای صادرات نفتمان مشکلات جدی خواهیم داشت و جهان با سرعت غیرقابل باور و بسیار سریعی در حال‌گذار انرژی و حرکت به سمت انرژی‌های تجدیدپذیر است بنابراین لازم است تمرکز بعدی‌مان را بعد از برداشت نفت روی مخازن و میادین گازی‌مان داشته باشیم که می‌توانیم گاز را به عنوان یک سوخت فسیلی با انتشار کربن کم در نظر بگیریم و قطعا دنیا در این دوره‌ گذار انرژی از گاز بهره بیشتری خواهد گرفت تا انرژی‌های تجدیدپذیر بتوانند در برهه 2050 کل انرژی مورد نیاز دنیا را با توجه به رشد بسیار زیاد صنعتی در کشورهای پیشرفته تامین کنند.
خطر رسیدن به نقطه شبنم
فرزین سوادکوهی، کارشناس انرژی به «جهان‌صنعت» گفت: اگر عربستان به این سود سرشار رسیده و ثروت انبوهی از این راه کسب می‌کند به دلیل این است که از آخرین تکنولوژی‌های روز برای برداشت بیشتر استفاده می‌کند. ما به‌دلیل اینکه این تکنولوژی‌ها را در اختیار نداریم و روابط‌مان با کشورهای صاحب این تکنولوژی‌ها قطع است، از سویی، غیبت شرکت‌های توسعه‌دهنده بزرگ اروپایی دلیل دیگری است که از مسیر توسعه جهانی در صنعت نفت عقب افتاده‌ایم. وقتی شرکت‌هایی مثل شل و گس‌پروم در ایران نیستند که صاحب به‌روزترین تکنولوژی‌های روز استخراج نفت هستند، مشخص است که توسعه به کندی صورت می‌گیرد.
این کارشناس انرژی با بیان اینکه در حوزه قراردادی برای افزایش ضریب برداشت میادین نیاز به عقد قراردادهایی تازه با شرکت‌های صاحب تکنولوژی است، گفت: این نوع قراردادها ماهیتا بلندمدت هستند. این قراردادها که موسوم به ipc ، الگوی جدید قراردادهای نفتی است که معمولا در بازه‌های زمانی 20‌ساله بسته می‌شوند و باید روی این موضوع برنامه‌ریزی می‌شد. اگر از روش‌های جدید بازیافت و یا افزایش ضریب استفاده نشود این ذخایر از بین می‌رود.
سوادکوهی با اشاره به اینکه متخصصان از دو روش معمول EOR و IOR برای برداشت از مخازن نفت استفاده می‌کنند، گفت: هر کدام مفهوم خاصی دارند؛ مثلا eor به مفهوم بهبود برداشت نفت است و ior به مفهوم بهبود استخراج نفت است. در هر دو روش تزریق عاملی انجام می‌شود که با مایع و گاز، یا ترکیبی از هر دو است و این باعث می‌شود خواص مخزن تغییر کرده و از شرایط قبلی خودش خارج شود. این روش‌ها می‌توانند باعث افزایش فشار مخزن ‌شود.
در حال حاضر خطری که پیش روی مخازن است، رسیدن مخازن نفتی به نقطه شبنم است. اگر زودتر به داد این چاه‌ها و مخازن نرسیم موقعیت را از دست می‌دهیم و دیگر نمی‌توانیم اقدامی روی این مخازن انجام بدهیم تا بتوانیم افزایش برداشت داشته باشیم یا ضریب بازیافت را بالا ببریم.
وی یادآوری کرد: زمانی که آقای غلامرضا منوچهری معاون مهندسی توسعه شرکت ملی نفت بود، ایشان و همه کارشناسان معتقد بودند افزایش یک درصدی ضریب بازیافت ارزشی تقریبا معادل 400‌میلیارد دلار ایجاد می‌کند؛ یعنی یک درصد افزایش، 8 میلیارد بشکه بیشتر به ما تحویل می‌دهد و این چیز خیلی بزرگی است. همان زمان داشتند به سمت قراردادهایی می‌رفتند و سر میدان‌های کیش و فاز سوم دارخوئین با شرکت‌هایی مثل انی ایتالیا تفاهمنامه‌هایی امضا کرده بودند و داشتند کار را پیش می‌بردند. او گفت: امروز این شرکت‌ها دیگر در ایران نیستند و سرمایه‌گذار قدر و توانمند چه داخلی و چه خارجی در این زمینه نداریم که بتواند در این حوزه ورود کند بنابراین طبیعی است که عدد نفوذ برداشتمان از میادین نفت و گاز مرتبا کمتر شود. به همان نسبت که به مخازن‌مان کم‌توجهی بیشتری می‌کنیم، به همان نسبت هم عقب‌افتادگی‌مان بیشتر می‌شود و کشورهایی مثل عربستان هرچه سرمایه‌گذاری بیشتری می‌کنند و تکنولوژی‌های جدیدتری به کار می‌گیرند به همان نسبت سودآوری خود را بیشتر می‌کنند.