بهبهان؛ راوی ناگفته‌های تمدن پیشاعیلامی

نادر نینوایی- در فصل پاییز که نیمه شمالی کشور با برودت هوا مواجه است، سفر به شهر بهبهان در استان خوزستان که در این مقطع آب و هوایی معتدل دارد، انتخابی هوشمندانه به حساب می‌آید.
بهبهان که در گذشته‌های دور با نام آرجان شناخته می‌شد، آثار تمدنی و تاریخی بسیاری را از ایران باستان در خود جای داده است. این شهر یکی از مناطق تحت نفوذ تمدن پیشاعیلامی بوده است و سال‌ها پیش از آنکه هخامنشیان در فلات ایران قدرت را در دست بگیرند، حکام مستقر در بهبهان، یکی از ابرقدرت‌های زمانه خود به شمار می‌آمدند.
شهرستان بهبهان اما افزون بر آثار و محوطه‌های تاریخی منحصر به فردی نظیر چگاسفلی که در خود جای داده است، یکی از مراکز تولید گل نرگس در کشور به حساب می‌آید و در هر گوشه و کنار این شهرستان می‌توانید نظاره‌گر دشت‌های نرگسی باشید که تا انتهای افق دید آدمی را پوشانده‌اند.
چگاسفلی راوی رمز و راز تمدنی پیشاعیلامی
تل باستانی چگاسفلی یکی از آثار ملی شاخص و واجد ارزش ایران است که در دشت زهره در جنوب شرقی خوزستان در شهرستان بهبهان و به فاصله اندکی از خلیج‌فارس قرار دارد.
چگاسفلی احتمالا در گذشته‌های دور یک مکان آیینی بسیار مهم بوده است که تاریخش به ‌هزاره‌های کهن پیش از میلاد مسیح بازمی‌گردد. نقوش سفال‌های به دست آمده از گورهای این محوطه از سنتی حکایت دارد که ریشه در فرهنگ‌های کهن ساکن در دشت‌های جنوب و جنوب غربی ایران داشته است. جالب است بدانید که چگاسفلی یکی از محوطه‌های تاریخی نامزد ثبت جهانی است و باید آن را در ردیف چغازنبیل و تخت‌جمشید دید.
عباس مقدم، سرپرست کاوش‌های باستان‌شناسی چگاسفلی در خصوص ارتباط ساکنان تل‌چگاسفلی و عیلامیان می‌گوید: خاستگاه تمدن عیلام را باید در زیستگاه‌های شاخصی چون چگاسفلی جست‌وجو کرد. چگاسفلی یکی از مراکز بزرگی بوده که در آن یکسری طبقه نخبه زندگی می‌کردند و برای این طبقه نخبه مراسم و مناسک دینی و آیینی بسیار مهم بوده است. در اواخر‌ هزاره پنجم پیش‌ از میلاد، جوامع انسانی رفتار متفاوتی در خصوص دفن اموات با رویه‌ای که پیش‌تر مرسوم بوده را پیش‌ گرفتند. به این نحو که بخشی جدای از زیستگاه و محل زندگی‌شان را که فاصله نه‌چندان دوری با محل زندگی‌شان داشته به عنوان گورستان در نظر می‌گرفتند.
پیش ‌از این زمان، تمامی اموات در کف خانه‌های مسکونی یا در فضاهایی چون حیاط خانه‌ها دفن می‌شدند. چگاسفلی یکی از معدود جوامعی ‌است که برای اولین‌بار ساکنانش مردگان خود را در گورستانی مجزا دفن کرده‌اند.
یکی از شگفتی‌های جالب ‌توجه چگاسفلی فراوانی جمجمه‌های خربزه‌ای شکل و کشیده‌ای بوده که در کاوش گورهای باستانی این محوطه پیش‌ از تاریخی به دست آمده است.
مقدم در پاسخ به این پرسش که چرا افراد دفن شده در این گورها جمجمه‌های کشیده و غیرعادی داشتند، می‌گوید: اشخاصی که در گورهای فاخر و آجری چگاسفلی آرمیده‌اند، شامل انسان‌های عادی و نخبگان می‌شدند که ارزش و اعتبار اجتماعی یا مذهبی خاصی در جامعه داشتند.
وی می‌افزاید: در بخش‌های مختلف خاور نزدیک و خصوصا در بین‌النهرین اگر می‌خواستند شخص شاخصی را به هر نحوی (چه نقاشی، چه پیکره‌سازی و نظایر آن) نشان دهند، شکلِ سرِ او را به طرز کاملا مشخصی به صورت کشیده شده یا خربزه‌ای شکل مجسم می‌کردند. در عمل اما به این صورت است که از بچگی جمجمه را با پارچه محکم می‌بستند تا طی سالیان و وقتی که فرد به بزرگسالی می‌رسد، صاحب جمجمه‌ای تغییر ‌شکل یافته شود.
تنگه تکاب یادگار آریوبرزن
اگر اهل تاریخ خواندن باشید احتمالا نام آریوبرزن سردار شجاع دوران هخامنشی که با اقدامی سلحشورانه در کنار همرزمان اندکش با ریختن سنگ از روی کوه‌ها در برابر تجاوزات اسکندر مقدونی تا پای جان ایستادگی را شنیده‌اید.
محل نبرد آریوبرزن و لشکر هخامنشی در برابر سپاه اسکندر مقدونی در تنگه تکاب بهبهان بوده است و امروز این تنگه افزون بر جاذبه‌های طبیعی‌اش به سبب گذشته تاریخی آن هم بسیار طرف توجه و علاقه گردشگران قرار می‌گیرد.
جدای از منظر تماشایی تنگه تکاب ازجمله آثار تاریخی آن می‌توان به بقایای منطقه‌ ارجان در اطراف روستای تنگ تکاب و سنگ‌نوشته‌های حاشیه رودخانه مارون اشاره کرد. در فاصله نزدیکی از ورودی تنگه، سه عدد سنگ‌نوشته روی سنگ‌های آهکی از کوه خاویز کنده‌کاری شد‌ه‌اند. قدیمی‌ترین آنها مربوط به سال ۱۲۴۶ هجری قمری، یعنی زمان فتحعلی‌شاه قاجار بوده که در مدح و ستایش فتحعلی‌شاه قاجار است.
دو کتیبه دیگر هم در نزدیکی این کتیبه وجود دارد که قدمت آنها هم به دوره قاجار می‌رسد. با این همه افزون بر کتیبه‌ها منظر تنگه تکاب به سبب امکان دیدن محل نبرد آریوبرزن در برابر اسکندر، واجد ارزشی مضاعف است. تنگه تکاب البته جاذبه‌های طبیعی نیز داشته و وجود دو چشمه جوشان بر زیبایی‌های آن افزوده است.
سایر جاذبه‌های تاریخی بهبهان
موزه بهبهان، قلعه گلاب، آتشکده خیرآباد، حمام بکان و محوطه باستانی ارجان از دیگر جاذبه‌های تاریخی شهرستان بهبهان به شمار می‌آیند.
قلعه گلاب که در روستای چم بوستان از توابع بخش زیدون بهبهان واقع شده از جمله جاذبه‌های این شهرستان است. این قلعه یکی از آثار مربوط به دوره ساسانی بوده که در دوره اسلامی هم مورد استفاده قرار گرفته است. در مجاورت قلعه گلاب، قلعه گل یا قلعه دختر قرار دارد که امکان بازدید از این اثر هم فراهم است.
حیف است که به بهبهان بروید و از موزه تماشایی این شهر بازدید نکنید. موزه بهبهان از دو بخش باستان‌شناسی و مردم‌شناسی تشکیل شده است و با بازدید از آن امکان آشنایی بیشتر با تاریخ و فرهنگ مردم این خطه از خوزستان را خواهید داشت.
آتشکده خیرآباد هم که به نام آتشکده چهارطاقی شهرت دارد ازجمله آثار به‌جا‌مانده از دوره ساسانیان در بهبهان است. برای دیدن این آتشکده باید به جاده دهدشت بهبهان بروید، در سمت راست جاده دهدشت بهبهان و در یک کیلومتری شمال روستای خیرآباد، این آتشکده را خواهید یافت. آتشکده‌ای که بقایای به‌جا‌مانده از طاق‌های مدور آن، آدم را به سفری به دوره ساسانی و معماری خاص آن دوره می‌برد.
از دیگر آثار به‌جامانده از دوره ساسانیان در بهبهان اما حمام بکان است. این حمام نزدیک روستای امام رضا و رود مارون قرار گرفته و معماری خیره‌کننده‌ای دارد. حمام بکان با سقف گنبدی و چهار ایوان در اطرافش گوشه‌ای از تاریخ و فرهنگ مردم در عصر ساسانیان را به نمایش می‌گذارد و به واقع ارزش بازدید را دارد.
در نهایت در سفر به بهبهان حتما از نرگس‌زارهای اطراف این شهرستان هم بازدید کنید و فرصت استشمام بوی گل و زدودن رنج سفر با تماشای زیبایی‌های طبیعی را از دست ندهید.