«خوسف» سرزمین تاریخ و طبیعت

نادر نینوایی- خوسف دومین شهر بزرگ استان خراسان ‌جنوبی بوده و با داشتن ۸۲ اثر ثبت‌ملی‌شده پس از بیرجند دومین شهر پرجاذبه استان است. با این همه و با وجود برخورداری از آثار تاریخی با‌اهمیتی نظیر سنگ‌نگاره‌های مربوط به دوره اشکانیان، مناطق طبیعی شاخص و قلعه‌ای با قدمت افشاریه، اما همچنان حتی نام خوسف برای بسیاری از مردم کشور شناخته شده نیست.
درخصوص گذشته خوسف باید گفت در روزگاران دور این شهر شاهراهی ارتباطی بوده و بازرگانان گرجی و روس در مسیر سفر به هند در این شهر به استراحت می‌پرداختند. جالب است بدانید نام خوسف ریشه در زبان گرجی دارد و اینطور روایت شده که این شهر پیش از اسلام و توسط گرجی‌ها پایه‌گذاری شده است.
جاذبه‌های خوسف محدود به تاریخ آن نیست، بلکه طبیعت متفاوت و گلزارهای نرگس آن نیز می‌تواند برای گردشگران جالب توجه باشد. در اطراف خوسف منطقه کوهستانی آرک و کرنگ قرار گرفته که با چشم‌اندازهای بدیع دره‌هایش، هر عاشق طبیعت‌گردی را به سوی خود
جلب می‌کند.
افزون بر این موارد قرار‌گیری روستا و کویر خور در نزدیکی خوسف باعث شده که هنگام بازدید از این شهر نیم‌نگاهی به مناطق کویری و روستاگردی در حاشیه کویر داشته باشیم.
جاذبه‌های تاریخی
سنگ‌نگاره‌های کال جنگال از‌جمله جالب‌توجه‌ترین آثار تاریخی به‌جا‌مانده در خوسف هستند که قدمت آنها به دوران پیش از اسلام می‌رسد.
این مجموعه نگاره‌ها که روی تخته‌سنگ‌هایی حک شده‌اند در طول دره‌ای به نام کال جنگال و در رشته‌کوه باقران پراکنده‌اند. این سنگ‌نگاره‌ها شامل تصاویر و کتیبه‌های مربوط به عهد اشکانیان هستند.
یکی از تصاویر ثبت‌شده بر این سنگ‌ها مربوط به نبرد یک مرد پارتی با یک شیر است که کمی کوچک‌تر از اندازه طبیعی ترسیم شده است. در بالای این تصویر نیز کتیبه‌ای پهلوی در دو سطر دیده می‌شود. یکی دیگر از تصاویر، تصویر سر یک مرد پارتی به حالت نیم‌رخ است. در زیر این تصویر کتیبه‌ای پهلوی در یک سطر نگاشته شده است. مهم‌ترین بخش کتیبه‌ها شامل هفت سطر کتیبه پهلوی است که روی دو تخته‌سنگ که در کنار هم قرار دارند، نگاشته شده‌اند.
بازدید از این سنگ‌نگاره تاریخی و پر‌رمز‌و‌راز می‌تواند برای گردشگران و دوستداران تاریخ بسیار هیجان‌انگیز باشد. با این وجود باید توجه داشت که ردپای دوره‌های مختلف تاریخی در خوسف وجود دارد و نباید از آثار تاریخی سایر دوره‌ها غافل شد.
قلعه قدیمی خوسف با دیوارهای بلند و گلی‌اش از‌جمله دیگر مکان‌های تاریخی و دیدنی شهرستان خوسف است که در مرکز این شهر قرار گرفته است. این قلعه مربوط به دوره افشاریه بوده و با تقلید از قلعه‌های اروپاییان ساخته شده است. گفته می‌شود دیوارهای قلعه در زمان حکومت نادرشاه بر ایران پایه‌ریزی شده‌اند. در اواخر عصر زندیه، در زمان حکومت محمد‌رضا‌خان دوم و حکومت امیر‌علم‌خان (جد اسدالله علم)، بناها و فضاهای داخلی قلعه بازسازی شده و تغییراتی در آنها به وجود آمده است.
برج‌های استوانه شکلی در پیرامون قلعه که برای دیدبانی مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند ابهت و جلوه‌ای خاص به این قلعه تاریخی بخشیده‌اند.
قلعه تاریخی دیگری نیز در خوسف وجود دارد که قلعه رستم نام دارد. این قلعه در روستای گنج قرار گرفته و روی تپه‌ای رفیع که بر جلگه خوسف و دشت ماژان مشرف بوده، واقع شده است.
قلعه رستم از‌جمله قلعه‌های اصلی اسماعیلیان قهستان است که ساخت ابتدایی آن به دوره ساسانیان مربوط می‌شود و بعدها توسط اسماعیلیان بازسازی شده و مورد استفاده مجدد قرار گرفته است. شایان ذکر است در برخی متون قلعه رستم با نام قلعه دختر نیز معرفی شده است.
مسجدجامع خوسف بی‌شک یکی دیگر از جاذبه‌های تاریخی این شهر است. سردر ورودی بلند مسجد با طاق جناغی و تزئینات رسمی بندی آذین شده است و صحن و شبستان مسجد نیز آدمی را به گذشته‌های دور این بنا می‌برد.
ورودی بنا و شبستان‌های آن در دوره‌های معاصر بازسازی شده‌اند و گفته می‌شود در جریان مرمت شبستان مسجد با بقایا و آثاری مربوط به دو دوره مختلف برخورد شده است.
در مورد زمان ساخت این مسجد در بین اهالی مشهور است که از مساجد مربوط به زمان حیات امام‌حسن مجتبی(ع) است، اما در این مسجد شواهدی برای تایید این ادعا وجود ندارد. بنای موجود در دوره قاجار به فراخور نیاز مرمت و گسترش یافته ولی براساس گمانه‌زنی‌ها زمان بنای اولیه مسجد مربوط به دوره‌های قبل‌تر از آن است.
در سفر به خوسف باید حتما از آرامگاه ابن حسام خوسفی، شاعر سده نهم هجری، بازدید کنید. این آرامگاه که قدمت آن به بیش از ۵۰۰ سال پیش می‌رسد، در سال ۹۲۰ هجری قمری ساخته و در قرن ۱۳ قمری بازسازی شده است. بنای آرامگاه دارای نقشه چلیپایی‌شکل و پوشش گنبدی است و در سه جهت، سه طاق نما با قوس جناقی دارد.
در داخل آرامگاه کتیبه‌ای کاشی‌کاری‌شده به رنگ سفید حاوی اشعار ابن‌حسام است که دور مقبره را فرا گرفته‌ است.
گفتنی است خانه تاجور، خانه مالکی و مدرسه ابن حسام نیز از دیگر بناهای تاریخی خوسف هستند که دیدن آنها خالی از لطف نیست.
طبیعت‌گردی و روستا‌گردی در حاشیه خوسف
در حاشیه‌های شهر خوسف فرصت‌های زیادی برای بهره‌مندی از زیبایی‌های طبیعت و البته روستاگردی وجود دارد، طبیعت کویری منطقه نیز در نوع خود شایان توجه است.
بافت تاریخی روستای خور که در نزدیکی خوسف قرار گرفته مربوط به دوره صفوی بوده و به شدت متاثر از شرایط اقلیمی و جغرافیایی محیط خود است. خانه‌های گلی، پوشش گنبدی، حیاط مرکزی، بادگیرها، اطاق‌های دور تا دور حیاط، هشتی‌ها و دهلیزها، دیوارهای قطور، حوض و باغچه وسط حیاط به صورت هماهنگ و یکنواخت همه و همه در کنار هم شاخصه‌های معماری روستای خور هستند. تراکم خانه‌ها و کوچه‌های پرپیچ‌و‌خم و همچنین بادگیرها از دیگر ویژگی‌های عمده این روستا هستند.
در بافت خور بناهایی همچون قلعه، آب‌انبار، مسجد، حسینیه، حمام و خانه‌های قدیمی وجود دارد که اکثرا متعلق به عهد صفویه هستند.
علاقه‌مندان به بازدید از کویر باید توجه داشته باشند که کویر خور در فاصله ۵۰ کیلومتری از محور خوسف- طبس واقع شده است. کویر خور آبگیر و نیزاری دارد که شرایط را برای پرنده‌نگری در اطراف آن مهیا می‌کند. از جمله ویژگی‌های خاص این کویر وجود سازه‌های ارگانیک و برگرفته از مصالح بومی در آن است. چوب‌های طاق در ساخت این خانه‌های کوچک کاملا طبیعی است و علاقه‌مندان به کویر و طبیعت جهت استراحت کوتاه می‌توانند از این سازه‌ها بهره ببرند.
خوسف افزون بر کویر و روستا گلزارهای تماشایی‌ای نیز دارد. شرایط اقلیمی مناسب برای رویش گل نرگس در خوسف باعث شده مردم منطقه، خوسف را دیار گل‌های نرگس بنامند.
در واقع خوسف یکی از قطب‌های پرورش و تولید گل نرگس در شرق کشور محسوب می‌شود و نرگس تولیدی در آن یکی از مرغوب‌ترین نوع نرگس‌های تولید‌شده در کشور است.
نرگس‌زارهای خوسف با مساحت ۲۰ هکتار یکی از جاذبه‌های گردشگری این شهرستان به‌ شمار می‌روند که جلوه خاصی به آن می‌بخشند و بوی این گل‌های بهشتی و ظاهر زیبایشان جاذبه‌ای دوست‌داشتنی برای خوسف ایجاد کرده است.
منطقه آرک و کرنگ در ۱۷ کیلومتری شمال شهر خوسف از دیگر جاذبه‌های طبیعی اطراف خوسف است. کوهستانی بودن منطقه، منابع آب نسبتا فراوان، دره‌ها و چشم‌اندازهای زیبا همراه با پوشش گیاهی از تنک تا متراکم اهمیت خاصی به این ناحیه داده است. منطقه حفاظت‌شده آرک و کرنگ با وسعت ۵۷۱/۲۳ هکتار یکی از نواحی جنگلی و زیبای خراسان ‌جنوبی محسوب می‌شود.
پوشش گیاهی این منطقه شامل درختان بادامشک، بنه، گز و تاغ و گیاهان دارویی همچون گل زوفا، کلپوره، شاه‌تره، خاکشیر و درمنه است.
در این منطقه جانوران و پرندگانی مانند گرگ، روباه، شغال، خرگوش، قوچ، بزکوهی، کبک، تیهو و سینه سیاه وجود دارند که حضور آنها طبیعت بکر این منطقه را برای دوستداران طبیعت و حیات‌وحش بسیار تماشایی کرده است.
در نهایت هنگام بازدید از خوسف به هیچ وجه فرصت بهره‌مندی از آب گرم لوت و بیرون کردن خستگی از تنتان را از دست ندهید. فراموش نکنید که مردمان خوسف هنرمند هستند و «پنبه و پارچه مله خوسف» از‌جمله هنرهای سنتی‌ای است که در این شهر و با دستان هنرمند مردم این ناحیه تولید و عرضه می‌شود. بی‌شک خرید چند قلم کالای هنری و صنایع‌دستی می‌تواند یادگاری خوبی از خوسف، شهر تاریخی استان خراسان ‌جنوبی برای شما به همراه داشته باشد.