دانشگاه‌های عربستان در مسیر پیشرفت

بیژن جهانگیری*
سال‌ها پیش در یکی از تعطیلات نوروزی فرصتی پیش آمد که با یک تور گردشگری به‌مدت یک هفته به لندن بروم. چند خیابان مرکزی شهر محل گشت‌وگذار توریست‌ها بود. من هم سیاحت می‌کردم. کنار خیابان اتومبیلی توقف کرده بود که توجهم را جلب کرد. یک رولز رویس سفید صدفی. به آن نزدیک شدم. دستگیره درها و قالپاق اتومبیل توجهم را جلب کرد. طلایی رنگ نبود بلکه طلای خالص بود. همراهم که از ایرانیان ساکن لندن بود، گفت: «مال عرب‌هاست». از بیهوده بودن این ولخرجی حیرت کردم. مظهر و نمونه‌ای طنزآلود از بی‌توجهی فرهنگی قومی خاص و در عین حال ثروتمند. همان موقع و در همان خیابان و کنار همان رولز رویس با قالپاق طلا گفتم کاش این همسایه من قسمتی از ثروتش را صرف علم می‌کرد از طریق تاسیس دانشگاه و… بخت با من یار بود که ده‌ها سال بعد شاهد شکوفایی موسسات آموزش عالی عربستان باشم. آنچه در زیر می‌خوانید گزارشی است از این پیشرفت؛ نتیجه ملموس به کاربردن درایت.
عربستان کشوری است با مساحت 2میلیون و 150‌هزار کیلومتر مربع (3/‏1برابر ایران) و درآمد ناخالص داخلی 25/‏2تریلیون دلار. عربستان حدود 20درصد ذخایر نفتی کره زمین را در خود جای داده است. طلای سیاه. اما دو مزیت استثنایی دیگر عربستان وجود کعبه، قبله مسلمانان جهان و وجود مرقد مطهر پیامبر اسلام (ص) در این کشور است. جمعیت این کشور کمی بیشتر از 34‌میلیون نفر است که نزدیک40درصد آن مهاجران خارجی هستند. به این ترتیب عربستان در راس کشورهای دارای مهاجر خارجی است.
هرچند عربستان به آموزش دانشگاهی مهاجران بی‌توجه نیست اما در عمل توجه و مجاهدت اصلی عربستان در وجه آموزش عالی معطوف به نیمه عربستانی کشور یعنی حدود 20‌میلیون نفر است. کمی بیش از ربع قرن پیش عربستان به اینجا رسید که در جهان آینده، قالپاق طلای رولز رویس کارساز نیست و برای پیشرفت واقعی باید چاره دیگری اندیشید. رهایی از انحصار تکیه کردن به درآمدهای نفتی. مجاهدت در پیشرفت صنعتی، خصوصا صنایع معدنی و پیشرفت در کشاورزی و در نهایت رسیدن به کشوری با اقتصاد متنوع. عربستان بنا به فرمایش فردوسی قبول کرد که: «توانا بود هر که دانا بود.» قبول کرد رمز دانایی در آموزش‌وپرورش است؛ از ابتدایی تا آموزش عالی و قبول کرد شیرین‌ترین میوه دانایی توانمندی است. رسیدن به استقلال و خودباوری و متعاقب آن، پیشرفت همه جانبه. بپردازیم به دانشگاه‌های عربستان. در سال1949 میلادی دانشکده‌ای در مکه با نام «دانشکده شریعت» تاسیس شد که اولین موسسه آموزش عالی عربستان بود. نام فعلی این موسسه «دانشگاه ام القری» است.پس از آن و در سال1957 نخستین دانشگاه با نام «دانشگاه پادشاهی سعود» تاسیس شد. چهار دانشگاه برتر دیگر عربستان عبارتند از: دانشگاه ملک عبدالعزیز /‏ دانشگاه نفت و مواد معدنی ملک فهد/‏ دانشگاه الفیصل/‏ دانشگاه علم و فناوری ملک عبداالله. موسسات آموزش عالی عربستان، شبیه عده کثیری از دیگر ممالک به دو شکل دولتی و خصوصی اداره می‌شوند. در حال حاضر 30دانشگاه دولتی و 12دانشگاه خصوصی در عربستان فعالیت می‌کنند.
عده‌ای از دانشگاه‌های خصوصی عربستان «دانشگاه جامع» نبوده بلکه فقط دارای چند رشته معدود هستند. از این قبیل است «دانشکده علوم پزشکی ابن سینا» و «دانشکده ملی فارابی» که موسسه اخیر شامل دو دانشکده دندانپزشکی و پرستاری است.
در سال2015 وزارت آموزش عالی عربستان با وزارت فرهنگ ادغام شد و در حال حاضر امور آموزشی کشور، اعم از ابتدایی و متوسطه و عالی توسط «وزارت آموزش» مدیریت می‌شود. تعداد کل دانشجویان عربستان در 2023 کمی بیشتر از 7/‏1‌میلیون نفر است که 60درصد از آنها مرد و 40درصد بانوان هستند.
رتبه‌بندی دانشگاه‌ها دارای اهمیتی ویژه است. رتبه‌بندی (رنکینگ) و تعقیب سیر آن طی سال‌ها، یکی از روش‌های اندازه‌گیری روند رشد علمی است. چند موسسه علمی عهده‌دار این امر هستند. یکی از بنگاه‌‌های معتبر بین‌المللی رتبه‌بندی، موسسه تایمز است(Times Higher Education). این قبیل موسسات رتبه‌بندی را در وجوه مختلف صورت می‌دهند: رتبه‌بندی کلی جهانی- رتبه‌بندی قاره‌ای – رتبه‌بندی رشته‌ای (علوم کامپیوتر- حقوق- اقتصاد- روانشناسی- علوم پزشکی-علوم پایه و… ).
رتبه‌بندی‌ها به طور معمول سالانه صورت گرفته و بین 2 تا 4 هزار دانشگاه را شامل می‌شود. مبنای اصلی رتبه‌بندی‌ها گزارشات مکتوب «خود دانشگاه‌ها» و سپس بررسی صحت گزارشات است. در سال2016 عربستان برنامه تحول آموزش عالی را تحت عنوان «افق 2030» تدوین کرد که یکی از اهداف آن رساندن مرتبه پنج دانشگاه برتر این کشور تا سال2030 به میان 200دانشگاه برتر جهان بود؛ امری که در این ماراتن جهانی با حضور رقبایی سختکوش بسیار مشکل می‌نمود. اما با اجرای یک برنامه‌ریزی دقیق و علمی و منضبط و مداوم از هم‌اکنون نشانه‌های توفیق این برنامه بلندپروازانه را می‌توان مشاهده کرد. طبق گزارش موسسه تایمز در تمام سال‌های2018 تا 2023 دانشگاه‌های عربستان و خصوصا پنج دانشگاه مورد اشاره پیشرفت مداوم نشان داده و کم و بیش جایگاه بالاتری در رتبه‌بندی جهانی پیدا کرده‌اند. علاوه‌بر این، دانشگاه‌های عربستان در رتبه‌بندی‌های جداگانه دانشگاه‌های آسیا و نیز دانشگاه‌های ممالک عربی هم توفیق قابل ملاحظه داشته‌اند. هر چند شیب ارتقای مرتبه دانشگاه‌های عربستان قابل‌توجه بوده اما این نکته هم گفتنی است که سرعت رشد دانشگاه‌های کشور چین و به دنبال آن هندوستان تند‌تر از سایر ممالک آسیا از جمله عربستان بوده است.
در بررسی چگونگی پیشرفت دانشگاه‌های عربستان باید به یک نکته مهم توجه داشت و آن اینکه پیشرفت مورد بحث زیرشاخه‌ای است از پیشرفت برنامه‌ریزی شده و همه جانبه این کشور. در واقع عنایت به آموزش عالی جزئی از برنامه کلی کشور بوده و حالت پیشرفت مجزای «جزیره‌ای» نداشته است. در نوشته‌های مربوطه از این برنامه به عنوان نمونه‌ای از (SD) lopment Sustainable deve نام برده می‌شود (رشد مداوم). جزئیات این برنامه، مورد قبول مراجع بالادستی آموزش در سطح بین‌المللی، از قبیل سازمان یونسکو بوده است. متاسفانه با وجود کوشش‌های قابل‌توجه موسسات موجه و توانمندی از قبیل همین موسسه یونسکو، هنوز راهنمای جامع و دقیقی برای رشد مداوم کشور‌های در حال توسعه تدوین نشده است. تک‌نگاری‌های متعددی در این زمینه وجود دارند که برخی از آنها هم از نظر متن و هم از نظر اعتبار نویسنده مورد تایید صاحب‌نظران قرار گرفته‌اند اما چنانکه گفته شد راهنمای جامع وجود ندارد. اصولا صاحب‌نظران آموزش عالی نه فقط بر وجود نداشتن نسخه جامع پیشرفت اذعان دارند بلکه وجود آن را بیهوده و در مواردی مخل و مغایر پیشرفت می‌دانند.
در شرح اینکه مسوولان آموزش عالی و مدیران دانشگاه‌های عربستان چه کرده‌اند هیچ رمز و راز نهفته‌ای وجود ندارد. در درجه اول و به عنوان پیش‌نیاز، خود مسوولان، دوره‌های آموزش اینکه چگونه می‌توان به تصمیم‌گیری مناسب رسید را طی کرده و آن را آموخته‌اند اما در دانشگاه‌ها به عنوان نمونه به دو مورد اشاره می‌شود؛ مورد اول دادن استقلال به دانشگاه و در اختیار گذاشتن حداکثر امکانات، مشروط به داشتن برنامه مدون و مشروح و متعهد بودن به اجرای دقیق آن است (برنامه رشد مداوم). مورد دیگر اجرا و گسترش همکاری‌های چندجانبه بین‌المللی در سطوح مختلف از تبادل استاد تا تبادل دانشجو است.
دانشگاه‌ها متعهد شده‌اند درصدی از دانشجویان دوره‌های کارشناسی ارشد و دکترا را برای طی کردن تمام یا قسمتی از دوره مربوط به دانشگاه‌های معتبر خارج بفرستند. متعهد شده‌اند در هر برهه زمانی درصد قابل ملاحظه‌ای از هیات علمی شاغل، از اساتید مدعو و همکار دانشگاه‌های معتبر خارجی باشند با قرارداد‌های خدمت طولانی‌مدت (بیش از شش ماه و غالبا یک‌ساله) و بالاخره دامنه همکاری‌های بین‌المللی را تا آنجا گسترش داده‌اند که تعدادی دانشگاه معتبر خارجی به تاسیس شعبات بین‌المللی خود در این کشور اقدام کرده‌اند. در نتیجه چنین همکاری‌های بین‌المللی است که در حال حاضر قریب یک‌سوم فعالیت‌های پژوهشی عربستان و نتایج این پژوهش‌ها محصول فعالیت مشترک محققان دانشگاه‌های این کشور با همکاران سایر کشور‌هاست. عمل به مضمون سفر به چین به دنبال کسب دانش. ناگفته نماند اینکه ادامه روش‌های گزارش شده تا چه حد در جهت استقلال علمی کشور می‌باشد بحثی است مشروع و البته لازم.
سخن کوتاه، برنامه‌ریزان آموزش عالی عربستان معتقدند با وجود درایت و باورمندی به اهداف، هنوز راه طولانی تا پیشرفت مطلوب در پیش دارند. خواندن گزارش سال2030 رتبه‌بندی جهانی و آسیایی دانشگاه‌ها خالی از لطف نخواهد بود.
(در نوشته حاضر از دو مقاله منتشر شده در روزنامه وزین «فرهیختگان» استفاده شده است.)
* استاد دانشگاه تهران