راه و بیراهه باز توزیع درآمد

یارانه‌ها از جمله ابزارهای مهم حمایتی دولت‌ها هستند که برای حمایت از تمامی بخش‌های اقتصادی اعم از تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان پرداخت می‌شوند. مطابق ماده یکم از موافقتنامه یارانه‌ها در قوانین سازمان تجارت جهانی «اگر دولت یا یک رکن درون قلمرو یکی از اعضا اقدام به پرداخت کمک مالی به یک صنعت نماید به نحوی که موجب نفع بردن صنعت مذکور از آن کمک مالی شود مطابق تعریف موافقتنامه یارانه‌ها، چنین اقدامی، اعطای یارانه تلقی می‌شود.» مهم‌ترین اهداف پرداخت یارانه را می‌توان در تخصیص بهینه منابع، ثبات اقتصادی و توزیع عادلانه درآمد جستجو کرد. بررسی تجارب کشورها در پرداخت انواع یارانه‌ها نشان می‌دهد اکثر کشورها در برنامه‌های توسعه اقتصادی خود، به اقشار مصرف‌کننده آسیب‌پذیر که در واقع شکننده‌ترین قشر در فرآیند توسعه هستند، توجه ویژه‌ای دارند. سیستم‌های اعطای یارانه در کشورهای مختلف با درجه توسعه‌یافتگی متفاوت، از گوناگونی زیادی برخوردار هستند.
بر اساس گزارش موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی، یارانه‌های نقدی، یارانه‌های کالایی، یارانه‌های بهداشتی و دیگر انواع مختلف یارانه‌ها، هر یک به نوبه خود به شیوه‌های مختلفی پرداخت می‌شوند. یارانه نقدی عمدتا به دو شیوه مستقیم و مشروط پرداخت می‌شود. به اجرای برنامه کمک به فقرا، در قالب پول نقد «پرداخت یارانه نقدی» گفته می‌شود که در صورت فقدان اینگونه پرداخت‌های نقدی دچار فقر و تنگدستی خواهند شد. این سیستم امروزه در بیشتر کشورها مورد استفاده قرار می‌گیرد. در سیستم پرداخت‌های نقدی مشروط، یارانه به صورت مشروط در اختیار افراد فقیر قرار می‌گیرد و جامعه هدف نیازمند می‌بایست مبلغ مذکور را صرف سرمایه‌گذاری در زمینه سرمایه انسانی فرزندان، همانند حضور در مدرسه یا استفاده منظم از خدمات بهداشتی پیشگیرانه کنند. به‌طور مثال در طول دهه ۱۹۹۰ نوع خاصی از برنامه‌های بازتوزیع درآمدی در کشورهای در حال توسعه معمول شد که می‌توان به برنامه‌های PRAF هندوراس، PATH در جامائیکا وPRS در نیکاراگوئه اشاره کرد. روش PRAF نوعی برنامه یارانه‌ای است که صرفا بر بهبود تغذیه، بهداشت و آموزش خانواده‌های بسیار فقیر تمرکز دارد و به همین دلیل این روش به برنامه اختصاصی خانوار مشهور است. امروزه در مناطقی از کشورهای توسعه‌یافته مانند ایلینوی ایالات‌متحده آمریکا نیز از روش PRAF به منظور پرداخت یارانه در حمایت از انرژی‌های تجدیدپذیر استفاده می‌شود. روش PATH به‌طور خاص بر حوزه تامین مسکن تمرکز دارد. در این روش خانوارها متناسب با میزان درآمد، اجاره پرداخت می‌کنند. همچنین منطقه سکونت هر خانوار نیز متناسب با میزان درآمد تعیین می‌شود. از این روش برای اولین‌بار در کشور فرانسه استفاده شد. روش PRS نیز با تمرکز بر محصولات کشاورزی که مصرف عمومی بالایی دارند، سیستم یارانه مرتبط با این موضوع را پیاده کرد.
از روش PRS در کشور پاکستان تا سال ۲۰۱۳ استفاده می‌گردید. این روش با هدف حمایت از تولید داخلی به اجرا گذاشته شد. جدول ارائه شده، سیستم پرداخت یارانه‌ها در برخی از کشورهای منتخب را نشان داده است.لازم به ذکر است که این جدول بر اساس اطلاعات دوره زمانی ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۸ تجمیع و تنظیم شده است.
با توجه به مشکلات پرداخت یارانه‌های فراگیر و غیرهدفمند، اصلاح نظام پرداخت یارانـه در منطقـه خاورمیانه و شمال آفریقا و آمریکا برای کاهش هزینه‌های مالی یارانه‌ها در اولویت بیشتر دولت‌های منطقه قرار گرفت. از اوایل دهه ۱۹۹۰ کشورهای منطقه اقدام به اصلاح نظام توزیع یارانه‌ها کردند که انواع یارانه‌های اعطایی در مقابل نام برخی از این کشورها که عمدتا شامل کشورهای عضو منا (خاورمیانه و شمال آفریقا) نیز هست با علامت ستاره مشخص شده‌اند. یارانه آموزشی با هدف پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان در سطح مدارس است. این یارانه به شیوه‌های مختلف قابلیت اجرایی دارد. به‌طور مثال اعطای بن‌های آموزشی به دانش‌آموزان یا اعطای یارانه و کمک‌های هزینه‌ای به صورت مستقیم به مدارس است. لذا یارانه آموزشی در جدول ارائه شده به تمامی شیوه‌هایی از اعطای یارانه اطلاق می‌شود که در راستای پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان هدف‌گذاری شده باشد.معمولا پرداخت‌های نقدی نسبت به پرداخت‌های کالایی کمتر سازماندهی قیمت‌ها را مختل می‌کنند و علاوه بر آن دامنه انتخاب افراد را نیز افزایش می‌دهند. این یارانه‌ها کمتر در کشورهای در حال توسعه دیده می‌شود و در صورت وجود بخش اندکی از کل مقادیر یارانه کشورها را به خود اختصاص می‌دهند. این درحالی است که یارانه نقدی در کشورهای در حال‌گذار و کشورهای با درآمد متوسط از سطح بالایی برخوردارند. با توجه به مختصات ساختاری ویژه بسیاری از کشورهای در حال توسعه، استفاده از برنامه‌های بیمه اجتماعی مبتنی بر پرداخت‌های نقدی پیشنهاد نمی‌شود. به‌طور مثال در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، تعداد زیادی از افراد فقیر از طریق فعالیت در بخش‌های غیررسمی امرار معاش کرده و کسب درآمد می‌کنند که طبعیتا این نوع درآمدها غیر قانونی بوده و در اطلاعات اقتصادی کشورها در بخش درآمدهای خانوارها آورده نمی‌شود. این مساله اجرای برنامه‌های دولتی که مبتنی بر درآمدهای قانونی هستند را مشکل می‌سازد.
یارانه‌های نقدی به منظور اجرا و هدفمندی نیاز به اطلاعات وسیعی دارند که این اطلاعات در کشورهای در حال‌گذار (به دلیل سابقه نظام برنامه‌ریزی در آنها) و توسعه‌یافته (به دلیل وجود پایگاه‌های اطلاعاتی غنی در آنها) بیش از کشورهای کمتر توسعه‌یافته و در حال توسعه است. علاوه بر فقدان اطلاعات قابل دسترس و فراهم نبودن طرح‌های کمکی، ناکارآمدی دولت و محدودیت ظرفیت سازمانی در مدیریت برنامه‌های کمک اجتماعی نیز مزید بر علت پایین بودن سطح یارانه‌های نقدی در کشورهای در حال توسعه است.جهت جلوگیری از آثار تورمی و همچنین مدیریت چرخه اقتصادی، پرداخت‌های نقدی ‌باید مشروط شود؛ به عبارتی چگونگی خرج و هزینه‌کرد آن برای افراد دریافت‌کننده تعیین شود. انتخاب یارانه نقدی صرفا زمانی آثار مثبت توزیع درآمدی خواهد داشت که اطلاعات از وضعیت دهک‌های مختلف درآمدی کامل و کافی باشد، درغیر این صورت، تاثیر محدودی در بهبود توزیع مجدد درآمدی خواهد داشت که هدف اساسی هدفمند کردن یارانه‌ها است. به نظر می‌رسد بتوان با تغییر در مدل حکمرانی آثار مثبت ناشی از هدفمند کردن یارانه‌ها را افزایش داد. به این صورت که با مدیریت مخارج به جای مدیریت منابع درآمدی (یا حداقل افزایش میزان توجه به مدیریت مخارج)، نه تنها بار هزینه‌ای پرداخت نقدی دولت کاهش می‌یابد، بلکه می‌توان با گام‌های به مراتب آرام‌تر و مطمئن‌تری به سمت واقعی کردن قیمت‌ها (افزایش درآمد دولت) پیش رفت.لازم به ذکر است از میان این ۲۴ نفر تنها برخی موافق ذکر نامشان در این گزارش بودند. این افراد عبارتند از: دکتر حسن طایی، دکتر سیدمحمد بهشتی، دکتر سعید معیدفر، دکتر محسن رنانی، دکتر علی بوداقی، دکتر محمود اولاد، دکتر زهرا کریمی، دکتر کلیایی، دکتر مهنوش مانی، ‌علی عباسی، مانی رضوی‌زاده، عیسی پیله‌ور و فرزاد کلاته.