راهکارهای احیای فرودگاه‌های کم‌تقاضا

گروه حمل‌ونقل- صنعت حمل‌ونقل هوایی یکی از اجزای کلیدی زیرساخت‌های اقتصادی و اجتماعی کشورهاست که نقش بسزایی در تسهیل ارتباطات و توسعه اقتصادی دارد. با این حال، در ایران، توسعه نامتوازن و غیرکارآمد برخی فرودگاه‌ها باعث هدررفت منابع شده است. تعدادی از این فرودگاه‌ها به‌دلیل کمبود تقاضا تنها در مناسبت‌های خاص فعال هستند یا در طول سال با ظرفیت بسیار پایینی فعالیت می‌کنند. این وضعیت موجب ایجاد هزینه‌های سنگین نگهداری شده، درحالی‌که بازدهی اقتصادی ندارند.
فرودگاه‌های ایران عمدتا بدون برنامه‌ریزی مبتنی‌بر مطالعات بازار ساخته شده‌اند. بسیاری از این فرودگاه‌ها فاقد مدل کسب‌وکار مناسب هستند که بتواند منابع مالی پایدار برای آنها ایجاد کند. نبود برنامه‌ریزی دقیق در مرحله طراحی و ساخت منجربه ایجاد فرودگاه‌هایی شده که متناسب با نیازهای واقعی منطقه نیستند.
اکثر فرودگاه‌های کشور با الگوی ثابت و استانداردی ساخته شده‌اند که به فرودگاه‌های بزرگ مانند مهرآباد شباهت دارد. این رویکرد باعث شده تا فرودگاه‌های کوچک که باید به تناسب نیازهای منطقه‌ای طراحی شوند نیز هزینه‌های ساخت و نگهداری بالایی داشته باشند.
در برخی موارد، فرودگاه‌ها بدون در نظر گرفتن ظرفیت‌های واقعی منطقه ساخته شده‌اند. برای مثال، ساخت فرودگاه در منطقه‌ای که جمعیت یا پتانسیل گردشگری پایینی دارد، منجربه کاهش تقاضای استفاده از آن می‌شود.
فرودگاه‌ها، حتی زمانی که فعالیت محدودی دارند، نیازمند هزینه‌های بالای نگهداری برای حفظ استانداردهای ایمنی و عملکردی هستند. این مساله به‌ویژه برای فرودگاه‌های کم‌تقاضا فشار مالی زیادی به همراه دارد.
پیش از تصمیم‌گیری برای ساخت فرودگاه، لازم است مطالعات دقیقی در زمینه ظرفیت‌های اقتصادی، گردشگری و جمعیتی منطقه انجام شود. این مطالعات می‌توانند به تصمیم‌گیران کمک کنند تا پروژه‌های احداث فرودگاه را متناسب با نیازهای واقعی طراحی کنند.
به‌جای طراحی فرودگاه‌های بزرگ و استاندارد، می‌توان فرودگاه‌هایی با مقیاس کوچک‌تر و هزینه‌های کمتر ساخت. برای مثال، فرودگاه‌هایی با باندهای کوچک‌تر که بتوانند هواپیماهای سبک و میان‌برد را پشتیبانی کنند، گزینه مناسبی برای مناطق کم‌تقاضا هستند.
باید توجه داشت که فرودگاه‌های کوچک می‌توانند از طریق خدمات جانبی مانند مراکز لجستیکی، انبارداری، آموزش پرواز و پروازهای تفریحی درآمدزایی کنند. توسعه این فعالیت‌ها می‌تواند منجربه ایجاد منابع مالی پایدار برای فرودگاه‌های کم‌تقاضا شود.
یکی از راهکارهای موثر برای بهبود بهره‌وری فرودگاه‌های کوچک، واگذاری مدیریت آنها به بخش خصوصی یا استفاده از مدل‌های مشارکت عمومی-خصوصی است. این رویکرد می‌تواند باعث افزایش کارایی و کاهش هزینه‌های دولتی شود.
ایجاد پروازهای منطقه‌ای با هواپیماهای کوچک‌تر می‌تواند تقاضا را در این فرودگاه‌ها افزایش دهد. برای این منظور، باید خطوط هوایی منطقه‌ای با هزینه‌های پایین‌تر ایجاد شوند که به شبکه ملی هوایی متصل باشند.
از سویی مدیریت و بهره‌برداری از فرودگاه‌ها باید براساس الگوی اقتصادی پایدار بازنگری شود. ایجاد شرکت‌های مدیریت فرودگاهی با تمرکز بر بهره‌وری اقتصادی می‌تواند کمک شایانی به این بخش کند.
نمونه‌های موفق در جهان
در ایالات‌متحده آمریکا، فرودگاه‌های کوچک اغلب به‌عنوان قطب‌های حمل‌ونقل منطقه‌ای و مراکز لجستیکی عمل می‌کنند. این فرودگاه‌ها معمولا با حمایت شرکت‌های خصوصی و فعالیت‌های جانبی درآمدزایی می‌کنند.
در اروپا نیز فرودگاه‌های کوچک با ارائه خدماتی مانند پروازهای ارزان‌قیمت، آموزش پرواز‌ و تفریح‌های هوایی توانسته‌اند فعالیت‌های اقتصادی پایداری ایجاد کنند.
باید توجه داشت که فرودگاه‌های کم‌تقاضا در ایران، به‌دلیل طراحی نادرست و نبود مدل اقتصادی مناسب، تبدیل به چالشی برای صنعت هوایی کشور شده‌اند. با این حال، از طریق برنامه‌ریزی دقیق، بازنگری در طراحی و بهره‌برداری و استفاده از راهکارهایی مانند مشارکت خصوصی و ایجاد مدل‌های کسب‌وکار، می‌توان این فرودگاه‌ها را به مراکز اقتصادی پایدار تبدیل کرد. توجه به تجارب موفق جهانی و تطبیق آنها با شرایط داخلی می‌تواند به احیای این زیرساخت‌های مهم کمک کند.
برداشت اشتباه از مدهای حمل‌ونقل
در همین خصوص حمید غوابش، کارشناس صنعت هوایی با بیان اینکه از ابتدای انقلاب برداشت اشتباهی از مدهای حمل‌ونقل شده بود که روش‌های حمل‌ونقل عامل توسعه شهرها هستند، اظهار کرد: تصور این بود که احداث هر زیرساخت حمل‌ونقل به خودی خود عامل توسعه است و فرودگاه نیز از این امر مستثنی نیست و هرجایی فرودگاه بسازیم حتما توسعه پدید خواهد آمد که البته این موضوع برداشت کاملا نادرستی از نقش فرودگاه‌ها در توسعه شهری است.
او افزود: برای ساخت فرودگاه باید به جغرافیای حمل‌ونقل هر منطقه توجه کنیم، یعنی اینکه هر منطقه چه پتانسیلی دارد و متناسب با آن زیرساخت‌های حمل‌ونقل را احداث و توسعه دهیم. ساخت فرودگاه به امید اینکه عامل توسعه باشد، برداشت اشتباهی است و همین امر باعث شده در کشور با تعداد زیادی فرودگاه مواجه شویم که تقاضایی نداشته باشند یا تقاضای آنها بسیار اندک باشد. مثلا در برخی مناطق اگر به‌جای ساخت فرودگاه جاده فرعی و اصلی یا حتی ریل احداث می‌کردیم بهتر می‌توانست پاسخگوی نیاز آن منطقه باشد.
این کارشناس صنعت هوایی با بیان اینکه باید به کاربری فرودگاه‌ها تنوع دهیم، به ایسنا گفت: زمانی نگاه‌مان به فرودگاه این بود که فقط محلی برای خدمات نشست و برخاست هواپیماست که به نیت ارائه خدمات عمومی و غیرانتفاعی صورت می‌گرفت. ولی امروز این نگاه تغییر کرده و فرودگاه نوعی کسب‌وکار هوانوردی است که می‌تواند به قصد انتفاع صورت گیرد. غوابش افزود: سازمان هواپیمایی کشوری در دهه‌۷۰ خدمات فرودگاهی و ناوبری هوایی ارائه می‌داد، البته اماکن فرودگاه‌ها را نیز واگذار می‌کرد. یک ایرلاین دولتی (هما) نیز وجود داشت که حمل‌ونقل هوایی را انجام می‌داد که با یکدیگر حساب و کتاب روشنی نداشتند و هر دو تصور می‌کردند چون به دولت تعلق دارند مطالبات و بدهی‌ آنها از این جیب به آن جیب دولت محسوب می‌شود. در نتیجه تعامل مالی روشنی باهم نداشتند که همه این موارد مشکلات بسیاری ایجاد کرده بود.
ضرورت بازنگری در مالکیت و شیوه بهره‌برداری فرودگاه‌ها
این کارشناس صنعت هوایی با بیان اینکه باید نگاه راهبردی جدیدی به زیرساخت‌های حمل‌ونقل هوایی داشت، عنوان کرد: باید در مالکیت، مدیریت و شیوه بهره‌برداری فرودگاه‌ها بازنگری کنیم. در بسیاری از نقاط می‌توان مالکیت فرودگاه‌ها را از تمرکز در شرکت فرودگاه‌ها و ناوبری کشور خارج و به استانداری‌ها و شهرداری‌ها سپرد و خدمات غیرهوانوردی را در آنها توسعه داد. در بسیاری از فرودگاه‌های دنیا این اتفاق افتاده است. فرودگاه‌ها در صنعت گردشگری نقش مهمی ایفا می‌کنند. اگر بتوانیم فرودگاه‌ها را در چرخه گردشگری قرار دهیم آنها هم می‌توانند تقاضا پیدا کنند.
او با اشاره به اینکه حمل‌ونقل هوایی تقاضای مستقیم ندارد و تقاضای دیگری باعث می‌شود که از حمل‌ونقل هوایی استفاده کنید، اظهار کرد: وقتی بلیت هواپیما خریداری می‌کنید به قصد بازدید از مکان یا کسی در مقصد است، در نتیجه سوار هواپیما شدن به خودی خود تقاضایی ندارد و تقاضای حمل‌ونقل هوایی کاملا اشتقاقی است؛ لذا صنعت گردشگری می‌تواند عامل مهمی برای افزایش تقاضا در صنعت حمل‌ونقل هوایی باشد.
غوابش با اشاره به کاهش تقاضا در برخی مسیرها، گفت: تقاضای حمل‌ونقل هوایی برای بسیاری از مقاصد زیاد نیست زیرا دسترسی به آنها از طریق حمل‌ونقل زمینی راحت‌تر و ارزان‌تر است. ممکن است مبادی وجود داشته باشد که مردم اساسا قدرت خریدشان برای استفاده از این روش حمل‌ونقل نیز پاسخگو نباشد و روش‌های حمل‌ونقل دیگری ترجیح داده شوند.
چگونه می‌توان یک فرودگاه را اقتصادی کرد؟
این کارشناس صنعت هوایی در پاسخ به این پرسش که چگونه می‌توان یک فرودگاه را اقتصادی کرد، اظهار کرد: احداث فرودگاه در هر نقطه‌ای به‌صرفه نیست و در مناطقی به‌صرفه است که صنایع وابسته به آن وجود داشته باشد که نیازمند تسهیل و تسریع در حمل‌ونقل باشد. مثلا صنعت گردشگری در بسیاری از موارد برای حمل‌ونقل هوایی ارزش افزوده ایجاد می‌کند. به گفته او، مطالعات درخصوص احداث فرودگاه باید قبل از احداث آن صورت گیرد. بسیاری از نمایندگان مجلس به‌دنبال احداث فرودگاه در شهرهای خود هستند بدون آنکه توجیهی برای آن داشته باشند تا این فرودگاه بتواند برای منطقه دستاوردی داشته باشد.
فرودگاه‌های کشور مدل کسب تجاری ندارند
غوابش در ادامه به ارائه راهکارهایی برای فعال‌سازی فرودگاه‌های کوچک اشاره کرد و گفت: فرودگاه‌ها می‌توانند خدمات غیر هوانوردی ارائه دهند. فرودگاه‌ها اماکن بسیار زیادی دارند. از امنیت قابل توجهی برخوردارند. با شهر در تعامل هستند و اغلب جاده دسترسی مناسبی به مرکز شهر دارند. این موارد مزایایی است که می‌توانیم از آنها استفاده کنیم. برای مثال امنیت بالای فرودگاه می‌تواند آنجا را مکانی مناسب برای صندوق امانات کند. تجهیزات بسیاری در فرودگاه‌ها وجود دارند. قانون و مقرراتی دارد و این موارد می‌تواند فرودگاه را به یک مرکز آموزش جهت فهم یک سیستم هوانوردی برای دانش‌آموزان و دانشجویان از طریق تورهای بازدید تبدیل کند. برای اینکه این فرصت‌ها را تشخیص دهیم باید برای هر فرودگاه برنامه کسب‌وکار ویژه خود داشته باشیم. درحال حاضر فرودگاه‌های ما هیچ‌کدام مدل کسب‌وکار خودشان را ندارند که براساس آن فعالیتی صورت گیرد، این نقص بزرگی برای امکان تجاری‌سازی فرودگاه‌هاست.