سایه‌روشن ثبت آثار ایران در یونسکو

نادر نینوایی- پرونده هگمتانه در ابتدا با عنوان «هگمتانه و مرکز تاریخی شهر همدان» به یونسکو ارائه شده بود، اما شورای جهانی بناها و محوطه‌های تاریخی (ایکوموس)، بازوی مشورتی یونسکو به پیوند تاریخی بین هگمتانه و بافت شهری همدان ایراد وارد کرده و درخواست «دیفر» (رفع ایرادهای پرونده و بررسی در اجلاس‌های سال‌های بعد یونسکو) این پرونده را مطرح کرده بود که با نظر تعدادی از اعضای کمیته میراث جهانی یونسکو بخش «مرکز تاریخی شهر همدان» از آن حذف شد و این پرونده با عنوان «هگمتانه» وارد فهرست میراث جهانی یونسکو شد.
در پرونده اولیه منظر تاریخی هگمتانه در شهر همدان و مسیر «آرامگاه بوعلی تا آرامگاه باباطاهر» و وسعتی در حدود ۱۰۰‌هکتار را در برمی‌گرفت که افزون بر تپه هگمتانه، شامل بازار، بافت و ۱۴۰‌اثر تاریخی بود. اکنون در پرونده‌ای که ثبت شده، مساحت محوطه باستانی هگمتانه ۷۵‌هکتار درنظر گرفته شده است. پرونده‌هایی که ایران در سال‌های اخیر به یونسکو برده همواره ایراداتی داشته‌اند و همین امر انتقادات جدی را از سوی پژوهشگران در پی داشته است. بسیاری نگران هستند که وجود این ضعف‌ها در تهیه پرونده‌ها و توجه نکردن به الزامات و دستورالعمل‌های یونسکو و ایکوموس می‌تواند موجب از دست رفتن فرصت‌های محدود ایران برای ثبت جهانی آثار تمدنی، فرهنگی و طبیعی کشور شود.
ریشه مشکلات ایجادشده برای ثبت آثار جهانی ایران
حجت‌الله مرادخانی، نویسنده و پژوهشگر درخصوص مسائل و مشکلاتی که در سال‌های اخیر برای ثبت آثار ایران در یونسکو ایجادشده به «جهان‌صنعت» گفت: به هر حال امسال دومین سالی بود که به صورت پی‌در‌پی از سوی ایکوموس نهاد اصلی مشورتی کمیته میراث جهانی، پرونده ایران دیفر شده یا ایرادات جدی به آن گرفته می‌شود. سال گذشته در پرونده کاروانسراها این مشکل وجود داشت و امسال در پرونده هگمتانه شاهد بروز این مشکل بودیم. درواقع در این چندسال نهایتا با لابی‌های روزهای آخر، ثبت‌ها اتفاق افتاده است.
وی افزود: ایرادی که به منظر تاریخی هگمتانه گرفته شد این بود که سایت هگمتانه پیشینه چندهزارساله داشته و منظر تاریخی آن قدمتش به دوران قاجار می‌رسد و مشخص نیست برچه اساسی اینها در کنار یکدیگر در یک پرونده جای گرفته‌اند و در یک کلام این آثار با یکدیگر تطابق و تناسب نداشته‌اند.
در نهایت باتوجه به ایراداتی که گرفته شد، کارشناسانی که در محل حاضر بودند منظر هگمتانه را به عنوان عرصه جهانی و بافت تاریخی همدان را به عنوان حریم جهانی آن معرفی کردند و ثبت به انجام رسید.
آفت انحصارگرایی
مرادخانی خاطر‌نشان کرد: مساله‌ مهمی که در این بین نهفته است این است که به نظر می‌رسد تیم‌های داخلی که روی پرونده‌های ثبت جهانی کار می‌کنند، در انحصار فرد یا افرادی هستند و آنها هم عملکردی که باید را به انجام نمی‌رسانند. از سوی دیگر مدیران ارشد میراث فرهنگی نیز به علت آنکه تخصص فنی در این حوزه ندارند، نمی‌توانند اعمال نظر صحیحی داشته باشند و در سال‌های اخیر پرونده‌های ایران با اما‌واگرهای زیادی به ثبت یونسکو رسیده است و این اصلا درخور و شایسته کشور تاریخی ایران نیست.
جایگزین نشدن نیروهای متخصص
مرادخانی ادامه داد: در نظر داشته باشید که ایران یک یا دو سال بعد از کنوانسیون 1972 به آن پیوسته است و از نخستین کشورهایی هستیم که کنوانسیون را پذیرفته و نیروهای کارشناسی زیادی داشته‌ایم اما بعد از بازنشسته شدن نیروهای نخستین، متاسفانه وزارت میراث فرهنگی سازوکار مناسبی برای تربیت نیروی متخصص و مسلط به زبان‌های انگلیسی و فرانسه و آگاه به معیارهای یونسکو و روند تدوین و ثبت پرونده‌ها پرورش نداده است. به نظرم با این رویکرد در سال آینده نیز با مشکل رو‌به‌رو می‌شویم. امیدوارم در دولت جدید در انتصاب معاون میراث فرهنگی و مدیرکل دفتر ثبت، دقتنظر بیشتری شود و آگاهانه از افراد متخصص استفاده کنند، چراکه رویه کنونی اصلا درخور نام ایران و میراث فرهنگی ایران نیست.
مراحل متعدد و پیچیده ثبت جهانی
این پژوهشگر و مدرس دانشگاه ضمن تشریح چگونگی ثبت آثار در فهرست یونسکو گفت: وقتی ثبت جهانی یونسکو اتفاق می‌افتد باید برای تدوین پرونده، بازدید ارزیابان و برگزاری اجلاس مراحل بسیار زیاد، پرزحمت و فنی طی شود. در تمام دنیا با جدیت خاصی به فرآیند ثبت جهانی می‌پردازند و بهترین نیروهای‌شان را برای انجام این کار استفاده کرده و از توان لابی‌گری خود نهایت بهره را می‌برند تا بتوانند فرآیند ثبت را به انجام رسانند. طبق مولفه‌های یونسکو حرایم اثر باید رعایت شود و بسترهای لازم برای اطلاع‌رسانی و معرفی بهتر آنها و نیز زمینه لازم برای ارائه خدمات به گردشگران نیز باید فراهم شود. سازوکارهای قانونی این موارد در وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی دیده شده است و اداره کل پایگاه‌های جهانی وجود دارد که در زمینه ثبت و مسائل مرتبط با آن از نیروهای تخصصی استفاده می‌کنند.
مرادخانی افزود: به نظرم باید براساس ابعاد و اهمیت ثبت جهانی، خودمان برای هگمتانه اهمیت قائل شویم و اینکه صرفا بعد از جلسه ثبت با انتشار پیام‌های تبریک شور و حرارت بروز داده و بعد از گذشت مدتی هگمتانه و ارائه خدمات مطلوب گردشگری در آن به ورطه فراموشی سپرده شود، صحیح نیست. هگمتانه به عنوان بیست و هشتمین اثر ایران که در یونسکو به ثبت رسیده است، اهمیت بالایی دارد و اگرچه در جغرافیای ایران قرار دارد اما طبق کنوانسیون 1972 متعلق به تمام بشریت است و باید با این نگاه و با ملاحظاتی در شأن این اثر از آن نگهداری و حفاظت کنیم. مطمئن باشید هگمتانه به لحاظ پیشینه و جذابیت‌هایش آنقدر ظرفیت دارد که اگر از این ظرفیت‌ها درست بهره ببریم می‌توان گردشگران بین‌المللی بسیاری را راهی ایران کرد.
پاسخگو نبودن بودجه قطره‌چکانی
این پژوهشگر ضمن تاکید بر کم بودن بودجه پایگاه‌های ملی و جهانی کشور ابراز داشت: معاونت میراث فرهنگی وزارت میراث در بحث تخصیص بودجه و لابی کردن برای تامین بودجه کافی برای پایگاه‌های ملی و جهانی با مشکل رو‌به‌رو است.
وی افزود: اگر با مسوولان پایگاه‌های ملی و حتی جهانی گفت‌وگو کنید، متوجه می‌شوید که این‌ پایگاه‌ها به شدت از تخصیص نیافتن اعتبارات لازم برای انجام مطالعات پژوهشی، تعیین حرایم و حفاظت گلایه‌مند هستند. درواقع تخصیص اعتبارات پایگاه‌های ملی و جهانی با کم‌وکاستی‌های جدی مواجه بوده و به نظرم این فاجعه بزرگی است که بخواهیم در مورد این موضوع صحبت کنیم، چون این‌ پایگاه‌ها قلب‌های تپنده جذب گردشگر هستند و در نقشه‌ها، وب‌سایت‌ها و نهادهای زیر‌مجموعه یونسکو و سازمان ملل معرفی می‌شوند.