شتاب‌گیری توسعه اقتصاد دیجیتال کشورهای حاشیه خلیج‌فارس و درس‌هایی برای ایران

فائزه هدایت‌نظری*- بسیاری از کشورهای حاشیه خلیج‌فارس تمرکز خود را بر اقتصاد دیجیتال افزایش داده‌اند. به طور مثال، عربستان سعودی قصد دارد سهم صادرات بخش غیرنفتی از تولید ناخالص داخلی این کشور را از ۱۶ درصد در سال ۲۰۱۶ به ۵۰ درصد تا سال ۲۰۳۰ افزایش دهد. بنابراین ابتکارات و اقدامات در توسعه اقتصاد دیجیتال کشورهای این منطقه را می‌توان در سه دسته طبقه کلی زیر برشمرد:
الف- اقدامات و برنامه‌های سطح کلان ناظر بر اقتصاد دیجیتال: امارات‌متحده‌عربی قصد دارد اندازه اقتصاد دیجیتال خود را طی ۱۰ سال آینده با راه‌اندازی زیرساخت‌های هوشمند و افزایش آمادگی دیجیتال دولتی دو برابر کند. برای رسیدن به این هدف، این کشور در کابینه خود نیز تغییراتی ایجاد کرده و وزارت امور هوش مصنوعی (AI)، اقتصاد دیجیتال و برنامه‌های کاربردی کار از راه دور را راه‌اندازی کرده است. این وزارتخانه بر گسترش برنامه‌های کاربردی فناوری به منظور بهبود کسب‌وکار و زنجیره تامین امارات متحده عربی تمرکز خواهد کرد. این کشور هوش مصنوعی را در مرکز چشم‌انداز آینده خود قرار داده و انتظار دارد این فناوری تا سال ۲۰۳۱ بتواند ۳۳۵ میلیارد درهم امارات رشد کند. همچنین با توجه به توسعه مهارت‌ها برای اقتصاد دیجیتال، دولت اخیرا یک «برنامه ملی برای برنامه‌نویسان» با هدف جذب جهانی برنامه‌نویسان و نوآوران معرفی کرده است. این برنامه به دنبال آموزش و جذب ۱۰۰ هزار کدنویس و با ایجاد ۱۰۰۰ شرکت دیجیتال در طول پنج سال محقق خواهد شد. در حرکتی دیگر، دولت دانشگاه هوش مصنوعی محمد بن‌زاید (MBZUAI) را به عنوان دانشگاه پیشگام در حوزه تحقیقات هوش مصنوعی معرفی کرده که نشان از نگاه آرمانی و آینده‌نگر دولت و در عین حال پیاده‌سازی اقدامات عملیاتی در وضعیت واقعی و موجود این کشور دارد. قطر نیز در سال ۲۰۰۸، «چشم‌انداز ملی قطر ۲۰۳۰» را با هدف توسعه استراتژیک اقتصاد دانش‌بنیان معرفی کرد. زمینه‌های کلیدی توسعه در این چشم‌انداز شامل نوآوری، کارآفرینی، توسعه مهارت‌ها، زیرساخت‌ها و ارائه کارآمد خدمات عمومی است. از این رو، قطر ابتکارات مختلفی را با تمرکز بر سه بخش کلیدی معرفی کرده است که عبارتند از: دولت، شهرهای هوشمند و فناوری مالی. «استراتژی دولت دیجیتال قطر» (۲۰۲۶-۲۰۲۱)نیز بر کاربرد گسترده انواع فناوری‌های نوظهور اقتصاد دیجیتال از جمله استفاده از هوش مصنوعی، بلاکچین و فناوری‌های رایانش ابری در بخش عمومی (دولتی) تمرکز خواهد کرد. از سوی دیگر، عربستان نیز سازمان داده و هوش مصنوعی (SDAIA) را تاسیس کرده و استراتژی ملی داده و هوش مصنوعی (NSDAI) را معرفی کرده است. NSDAI بر توسعه مهارت‌ها نیز تمرکز دارد و قصد دارد تعداد متخصصان و کارشناسان داده‌ها و هوش مصنوعی را به ۲۰هزار نفر افزایش دهد و سطح سواد دیجیتال نیروی کار را به ۴۰ درصد افزایش دهد.
ب- اقدامات ویژه ناظر بر یک بخش اقتصادی: از جمله اقدامات در این خصوص، برنامه کشور قطر برای جام جهانی در سال ۲۰۲۲ و کمک به رشد پایدار بلندمدت شهرهای خود است. در این خصوص قطر «برنامه قطر هوشمند تسمو» را معرفی کرده است. این برنامه بر پنج بخش کلیدی حمل‌و‌نقل، تدارکات، مراقبت‌های بهداشتی، محیط‌زیست و بخش ورزش تمرکز دارد. به طور مثال بخش سیستم حمل‌و‌نقل هوشمند یکی از اهداف کلیدی این برنامه است که با هدف کاهش تلفات جاده‌ای به شش نفر در هر ۱۰۰ هزار نفر و همچنین کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای خودروها به میزان ۱۰ درصد تعیین شده است. همچنین پروژه‌های مرتبط مانند معرفی اتوبوس‌های الکتریکی، ساخت مراکز اتوبوس هوشمند و گسترش وای‌فای عمومی را نیز دنبال می‌کند. بخش اقتصادی دیگر، تکامل بخش مالی و ظهور فناوری‌های مرتبط است که انگیزه تازه‌ای برای توسعه اقتصاد مبتنی بر دانش در این کشورها فراهم کرده است. در سال ۲۰۱۷، قطر «کارگروه ملی فناوری مالی» خود را با ماموریت ایجاد یک اکوسیستم فینتک قوی، رقابتی و بین‌المللی تشکیل داد. بر این اساس، هم بر پرورش استعدادهای نیروی انسانی مناسب حوزه فناوری‌های مالی و هم بر تسریع سرمایه‌گذاری از طریق برنامه‌های عملیاتی مختلف در این بخش تمرکز شده است تا محیطی امن برای سازمان‌ها به منظور استفاده و آزمودن راهکارهای جدید در بخش فناوری مالی ارائه دهد.
ج- اقدامات ویژه ناظر بر توسعه تکنولوژی: در حوزه اقدامات ناظر بر فناوری می‌توان به برنامه‌ها و اقدامات عربستان سعودی اشاره کرد که به شدت بر گسترش کاربرد داده‌ها و فناوری هوش مصنوعی در حوزه‌هایی نظیر بانکداری تمرکز کرده تا توسعه اقتصاد دیجیتال خود را هدایت کند. عربستان سعودی در نظر دارد با جذب سرمایه به ارزش ۷۵ میلیارد ریال(SAR) بتواند ۳۰۰ استارت‌آپ جدید در زمینه داده‌ها و هوش مصنوعی ایجاد کند. قابل تذکر است که کشورهای حاشیه خلیج‌فارس از جمله پیشروان جهان در توسعه ۵G هستند. بدین ترتیب، کشورهایی نظیر امارات متحده عربی، عربستان سعودی و قطر همگی از نظر سرعت پهنای باند سیار ملی در زمره کشورهای برتر جهان قرار دارند. از این حیث تخمین زده می‌شود در عربستان سعودی، ۸۳ درصد از دستگاه‌های دارای قابلیت اتصال به ۵G به طور فعال به شبکه‌های ۵G متصل هستند که نشانه روشنی از سطح بلوغ‌یافتگی توسعه ۵G در این کشور است. بنابراین با دارا بودن سرعت بالا و تاخیر کم اینترنت ۵G، این کشورها توانسته‌اند به یک کاتالیزور کلیدی ناظر بر فناوری برای دستیابی به اقتصاد دیجیتال در کشور خود دست یابند و توسعه اقتصاد دیجیتال را تسریع کنند.
نکات کلیدی
براساس یافته‌های مستخرج از تجربه کشورهای حاشیه خلیج‌فارس در شتاب‌گیری توسعه اقتصاد دیجیتال، محورهای پیشنهادی زیر مهم‌ترین درس‌های قابل احصا برای ایران است که در ادامه به ترتیب اولویت ارائه شده‌اند:
۱- تدوین چشم‌انداز روشن، شفاف و جامع برای شتاب‌گیری توسعه اقتصاد دیجیتال در همه بخش‌های اقتصادی کشور
۲- تامین مهارت‌های دیجیتال مورد نیاز کشور از طریق ارتقای وضعیت مهارت‌های نیروی انسانی داخلی
۳- تحول ساختارهای دولتی و حکمرانی کشور به منظور تخصصی کردن متولیان و نهادهای سیاستگذار ناظر بر حوزه‌های مختلف اقتصاد دیجیتال نظیر نهادهای تخصصی حوزه هوش مصنوعی، بلاکچین و غیره
۴- شکل‌گیری ارتباطات فناورانه زنجیره ارزش صنعتی و خوشه‌های نوین در بستر تحولات دیجیتال
۵- کاهش شکاف سطح فناوری در بخش صنعت کشور با پیشگامان جهانی از طریق جلب سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی مقتضی و تسریع انتقال فناوری‌های نوظهور به منظور تحول بخش‌های مختلف عرضه‌کننده کالاها و خدمات در کشور
۶- تخصیص انواع مشوق‌های مالی و مالیاتی به منظور ترغیب کسب‌وکارها به تسریع تحقق تحول دیجیتال از طریق افزایش اشتغال سرمایه انسانی متخصص و همچنین پیاده‌سازی فناوری‌های نوظهور در کسب‌وکارهای کشور
۷- توسعه و تقویت زیرساخت‌های به کارگیری اینترنت اشیا و دستگاه‌های هوشمند در بخش تولید
۸- شکل‌گیری هسته‌های پژوهشی و آموزشی تخصصی با همکاری بخش دولتی و خصوصی کشور در راستای شتاب‌گیری توسعه اقتصاد دیجیتال
۹- توسعه زیرساخت‌های اصلی اقتصاد دیجیتال نظیر دسترسی مستمر به اینترنت پرسرعت (گذار به نسل پنجم) و کم‌هزینه (یا رایگان برای مناطق کم‌برخوردار و محروم)
۱۰- توسعه دولت دیجیتال و تسریع ارائه انواع خدمات دیجیتال به عموم مردم (به ویژه مناطق محروم و کم‌برخوردار).
* عضو هیات علمی موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی