شکاف مالیاتی در ایران

رقیه شجاع‌الدین، مجید صامتی و زهرا دهقان‌شبانی*- توجه به نقش کلیدی درآمدهای مالیاتی به‌عنوان مهم‌ترین منبع تامین مالی دولت‌ها، ضرورت دریافت مالیات از ظرفیت‌های بالقوه اقتصادی و اهمیت برآورد تلاش مالیاتی به روشی دقیق و بدون اریب را آشکار می‌سازد. در پژوهش حاضر، با در نظر گرفتن تلاش مالیاتی به‌عنوان متغیر غیرقابل مشاهده در تابع درآمد مالیاتی و ایجاد یک مدل فضا- حالت با به‌کارگیری الگوریتم فیلتر کالمن، به برآورد تلاش مالیاتی در ایران با در نظر گرفتن شش متغیر و طی دوره زمانی1970 تا 2021 مبادرت شد. نتایج تخمین‌ها حاکی از آن بود که درآمد سرانه و سهم بخش کشاورزی به ترتیب دارای اثر مثبت و منفی بر نسبت درآمد مالیاتی هستند. سایر متغیرها دارای کشش منفی بودند.
با توجه به ضرایب توان دوم مثبت دو متغیر درجه پولی‌شدن و باز بودن اقتصاد، اثر این متغیرها به نسبت مالیاتی در سطوح اولیه منفی است اما با عبور از نقطه مینیمم، تغییر علامت داده و مثبت خواهد شد. این روند برای دو متغیر سهم بخش صنعت و خدمات، به دلیل منفی بودن ضرایب توان دوم آ‌نها، متفاوت است. اثر این متغیرها به نسبت مالیاتی، پیش از رسیدن به نقطه بیشینه مثبت بوده و پس از عبور از مقدار ماکزیمم منفی می‌شود. تلاش مالیاتی نیز در ایران طی سال‌های مورد بررسی پژوهش بیش از 25/0 نبوده است که نشان‌دهنده شکاف زیاد میان درآمد مالیاتی بالفعل و ظرفیت مالیاتی بالقوه در ایران است.
1. «تلاش مالیاتی» چیست و چرا در اقتصاد ایران اهمیت دارد؟
تلاش مالیاتی به میزان اثربخشی استفاده یک کشور از ظرفیت مالیاتی خود اشاره دارد که درآمد بالقوه‌ای است که می‌تواند با توجه به شرایط اقتصادی خود جمع‌آوری کند. در اقتصاد ایران که به ‌طور تاریخی به درآمدهای نفتی وابسته بوده است، توجه به جمع‌آوری مالیات کافی نبوده است. درک و بهبود تلاش مالیاتی برای تنوع منابع درآمدی و ارتقای توسعه پایدار اقتصادی بسیار مهم است. تلاش مالیاتی بالا می‌تواند وابستگی کشور را به درآمدهای نوسانی کالاها کاهش دهد.
2. تلاش مالیاتی معمولا چگونه اندازه‌گیری می‌شود و محدودیت‌های این روش‌ها چیست؟
به ‌طور سنتی، تلاش مالیاتی با مقایسه درآمد مالیاتی واقعی با درآمد مالیاتی بالقوه تخمینی اندازه‌گیری می‌شود که معمولا به ‌صورت یک نسبت بیان می‌شود. این روش شامل تخمین درآمد مالیاتی بالقوه و سپس تقسیم درآمد واقعی بر آن مقدار بالقوه است. با این حال، این روش سنتی مشکل دارد زیرا فرض می‌کند تلاش مالیاتی یک عامل مستقل است، در حالی که واقعا یک جزو نادیده است که بر درآمد مالیاتی تاثیر می‌گذارد. این روش همچنین به‌خاطر عدم شناسایی تاثیر تلاش مالیاتی بر درآمد مالیاتی، دارای سوگیری و دقت پایین است.
3. رویکرد «فضای حالت» و الگوریتم فیلتر کالمن چیست و چرا در این مطالعه استفاده شده است؟
رویکرد فضای حالت و الگوریتم فیلتر کالمن روش‌های آماری پیشرفته‌ای هستند که به مدل‌سازی متغیرهای نادیده مثل تلاش مالیاتی در یک سیستم کمک می‌کنند. این ابزارها برای مقابله با سوگیری‌های موجود در روش‌های سنتی محاسبه تلاش مالیاتی استفاده می‌شوند.
با در نظر گرفتن تلاش مالیاتی به‌عنوان یک جزو نادیده در تابع درآمد مالیاتی، مدل می‌تواند تغییرات تلاش مالیاتی را بر درآمد شبیه‌سازی کرده و برآورد دقیقی ارائه دهد. این رویکرد پویاست و محدودیت‌های محاسبات سنتی تلاش مالیاتی را برطرف می‌کند.
4. چه عوامل اقتصادی بر درآمد مالیاتی در ایران تاثیر دارند؟
چندین عامل اقتصادی شناسایی شده‌اند که بر درآمد مالیاتی ایران تاثیر می‌گذارند:
– درآمد سرانه (LPY): درآمد سرانه بیشتر تاثیر مثبتی بر درآمد مالیاتی دارد زیرا ظرفیت پرداخت مالیات در افراد بالاتر می‌رود اما این رابطه یک حد بالایی دارد که پس از آن افزایش درآمد سرانه منجر به کاهش درآمد مالیاتی می‌شود که احتمالا به دلیل کاهش تطابق از سوی پردرآمدها یا ناکارآمدی در جمع‌آوری مالیات از سطوح بالای درآمد است.
– سهم کشاورزی : (LAGR) سهم بیشتر بخش کشاورزی تاثیر منفی بر درآمد مالیاتی دارد، به‌ دلیل معافیت‌های مالیاتی که این بخش در ایران از آن بهره‌مند است.
– درجه پولی ‌شدن : (LMO) تاثیر پولی ‌شدن ابتدا منفی است به ‌دلیل تورم و تاثیر آن بر مالیات‌های فروش. با این حال، پس از رسیدن به یک حد مشخص، این اثر مثبت می‌شود.
– باز بودن اقتصاد : (LOP) باز بودن اقتصاد که با حجم‌های تجاری اندازه‌گیری می‌شود، به‌دلیل سیاست‌های ترویج واردات تاثیر منفی بر درآمد مالیاتی دارد.
– سهم صنعت (LIND) و خدمات (LSEV): هر دو تاثیر مثبتی بر درآمد مالیاتی دارند تا زمانی که به نقطه حداکثر برسند. پس از این نقطه، به ‌دلیل فرار مالیاتی و ناکارآمدی‌های تولید، تاثیر آنها بر درآمد مالیاتی به ‌طور منفی تغییر می‌کند.
5- مطالعه به شواهدی از قطع‌شدگی در روند درآمد مالیاتی در سال‌های 1998، 2000 و 2005 اشاره کرده است. دلایل این قطع‌شدگی‌ها چه بوده است؟
این مطالعه این قطع‌شدگی‌ها را به وقایع اقتصادی خاص نسبت می‌دهد:
– 1998: بحران مالی آسیایی
-2000: حباب دات‌کام
– 2005: جهش قیمت نفت.
این قطع‌شدگی‌ها نشان‌دهنده تاثیر شگرف شوک‌های اقتصادی خارجی بر درآمد مالیاتی ایران است.
6. چرا مهم است که «روند زیرین» تلاش مالیاتی در نظر گرفته شود و این مطالعه چگونه به آن پرداخته است؟
روند زیرین تلاش مالیاتی اهمیت دارد زیرا تغییرات بلندمدت و غیرخطی در اثربخشی سیاست‌های مالیاتی و تطابق را نشان می‌دهد. این مطالعه روند را با شناسایی عواملی که می‌توانند تغییرات آن را هدایت کنند، مانند تغییرات سیاست‌ها و تغییرات کلی اقتصادی، مدل‌سازی کرده است. با تحلیل روند زیرین، این تحقیق الگوها و عوامل محرک تغییرات تلاش مالیاتی را شناسایی می‌کند که ممکن است با روش‌های ثابت یا کمتر پویا نادیده گرفته شوند.
7. مفهوم متغیرهای مربعی در مدل چیست و این متغیرها چه چیزی را درباره رابطه بین عوامل و درآمد مالیاتی نشان می‌دهند؟
متغیرهای مربعی در مدل برای شبیه‌سازی روابط غیرخطی میان این متغیرها و درآمد مالیاتی گنجانده شده‌اند. برای مثال، تاثیر اولیه مثبت درآمد سرانه بر درآمد مالیاتی پس از رسیدن به یک نقطه خاص، معکوس می‌شود که نشان‌دهنده اثر بازده نزولی است. به ‌طور مشابه، تاثیر منفی اولیه پولی ‌شدن بر درآمد مالیاتی پس از رسیدن به یک آستانه خاص، مثبت می‌شود. این متغیرهای مربعی نشان می‌دهند که رابطه میان عوامل اقتصادی و درآمد مالیاتی پیچیده است و لزوما خطی نیست.
8. چه توصیه‌های سیاستی از یافته‌های این مطالعه استخراج می‌شود؟
این مطالعه چندین پیشنهاد سیاستی ارائه می‌دهد:
– تنوع در پایگاه مالیاتی: کاهش وابستگی به بخش‌های کلیدی مانند صنعت که با نرخ‌های بالای فرار مالیاتی مواجه هستند.
– اصلاحات مالیاتی: تنظیم نرخ‌های مالیاتی و بهبود کارایی اداره مالیات برای تطابق با روابط غیرخطی میان فعالیت اقتصادی و مالیات.
– کاهش معافیت‌های مالیاتی: وضعیت معافیت مالیاتی بخش کشاورزی باید بازنگری شود تا اثرات منفی آن بر درآمدهای مالیاتی کاهش یابد.
– بهبود تطابق مالیاتی: مقابله با فرار مالیاتی در بخش‌هایی مانند بخش غیررسمی، صنعت و خدمات.
– بازنگری در سیاست‌های تجاری: ایجاد تعادل بین سیاست‌های ترویج واردات و درآمدهای مالیاتی داخلی.
– سیاست‌های پویا: دولت باید از سیاست‌هایی استفاده کند که با تغییرات شرایط اقتصادی، مانند تغییرات تورم یا رفتار بازار، تطابق داشته باشد.
*این مطلب از مقاله‌ای با عنوان «عوامل اثرگذار بر درآمد مالیاتی و برآورد روند ضمنی تلاش مالیاتی در ایران» استخراج شده است