صنعت نفت ۷۳ساله شد

گروه انرژی- فردا روز ملی شدن صنعت نفت است و صنعت نفت ۷۳ساله می‌شود؛ روزی که با تصویب قانون ملی شدن نفت با تلاش محمد مصدق و یارانش، صنعت نفت به ثروت همه مردم ایران تبدیل شد.
در تاریخ این روز این‌گونه تشریح شده است: «‌ویلیام ناکس دارسی در ۱۲۸۰ موفق به کسب امتیاز استخراج، بهره‌برداری و لوله‌کشی نفت و قیر در سراسر ایران غیر از پنج ایالت آذربایجان، گیلان، مازندران، گرگان و خراسان به مدت ۶۰ سال شد. دارسی متعهد شد ظرف دو سال، شرکت یا شرکت‌هایی برای بهره‌برداری از امتیاز تاسیس کند و از عواید حاصله شانزده درصد به عنوان حق‌امتیاز بپردازد. به علاوه بیست هزار لیره به‌طور نقدی به صورت سهم به ایران بدهد. این قرارداد، پنج سال قبل از مشروطیت منعقد شد.
پس از کشف نفت در مسجدسلیمان، شرکت نفت ایران و انگلیس در ۱۹۰۹ با سرمایه دو میلیون لیره تاسیس و صدور نفت از ۱۹۱۳ آغاز شد. سال بعد دولت انگلیس به علت اهمیت نفت، ۵۶ درصد سهام شرکت را خرید و دو نفر نماینده با حق «وتو» درباره تصمیمات شرکت منصوب کرد و در حقیقت‌ این امتیاز متعلق به دولت انگلیس شد.»
دولت انگلیس برای تحویل نفت با قیمت بسیار نازل و به مدت طولانی با نیروی دریایی، قراردادی منعقد کرد. از ابتدای مشروطیت و اعتراض و عدم رضایت نسبت به «قرارداد دارسی» شروع شد، در قرارداد راهی برای فسخ گذاشته نشده بود و انگلیس سعی داشت، همان مبلغ جزئی را که باید می‌پرداخت با بهانه‌هایی نپردازد.
در زمان جنگ جهانی اول، لوله نفت بین منطقه معادن و پالایشگاه برای مدتی قطع شد. شرکت انگلیسی، ایران را مسوول می‌شناخت (با اینکه خود نیروی مسلط منطقه بود) و مبلغی در حدود ۶۱۴ هزار لیره با عنوان خسارت مطالبه کرد. دومین اختلاف بر سر نفت هنگامی بود که شرکت طرف قرارداد باید اراضی مورد بهره‌برداری را از مالکان خریداری کند. بعدا شرکت مدعی شد، مبلغی را که بابت «حق‌الارض» به مالکان پرداخته است (که طبق قرار دادرسی باید می‌پرداخت) از سهم دولت ایران کسر خواهد کرد و مدعی بود بیش از قیمت عادلانه پرداخت کرده و بنابراین حق‌امتیاز را تا مشخص شدن وضع اختلاف نمی‌پردازد. اختلاف سوم، زمانی بود که شرکت ۱۶ درصد از عواید تمام شرکت‌های مربوط به نفت ایران را باید می‌پرداخت، در حالی که فقط می‌خواست بخشی از آن را بپردازد. سرانجام «آرمیتاژ اسمیت» معاون خزانه‌داری انگلیس برای رسیدگی به اختلاف، ماموریت یافت. با مشورت‌هایی که او با مک‌لین‌تاک کرد به این نتیجه رسید که شرکت باید یک میلیون لیره به ایران بپردازد و نیز از مطالبه خسارت صرف‌نظر کند. شرکت، منتظر فرصتی بود که قرارداد دادرسی را به وضع بهتری تثبیت کند که اولا: مجلس ایران آن را تصویب کند و ثانیا: ایران به‌طور قطع مشخص شود و دیگر ادعایی درباره شرکت‌های خارج از ایران نباشد. این امر با انعقاد قرارداد ۱۹۳۳ محقق شد که رضاخان با شرکت نفت منعقد ساخته بود.
با اعتراض دولت ایران به قرارداد ۱۹۳۳ و اعتراض مردم، قرارداد دیگری با اصول ذیل تنظیم شد: ۱. افزایش درآمد حاصل از نفت برای ایران از سالی ۷۵۰ هزار لیره به چهار میلیون لیره؛ ۲. افزایش حق امتیاز ایران از تنی چهار شیلینگ به شش شیلینگ؛ ۳. افزایش ده درصد تخفیف مقرر شده برای فروش داخلی به ۲۵ درصد.
کمیسیون مخصوص نفت در ۴ آذر به اتفاق آرا، قرارداد الحاقی گس گلشائیان را برای اعاده حقوق ملت ایران کافی ندانست. در این هنگام پیشنهاد ملی‌شدن نفت از طریق ۵ عضو جبهه ملی دو کمیسیون مطرح شد و در ۸ آذر و کمیسیون با اکثریت آرا تصمیم گرفت، پیشنهاد ملی‌شدن نفت را به مجلس بدهد. این طرح پیشنهادی در ۱۹ آذر به مجلس ارائه شد؛ به این ترتیب کار کمیسیون پایان یافت، اما دولت رزم‌آرا با ملی‌شدن نفت مخالفت و پیشنهاد تکمیل قرارداد الحاقی را مطرح کرد.
رزم‌آرا سعی کرد کمیسیون نفت را تحت تاثیر خود قرار دهد؛ از این رو در کمیسیون حاضر شد و اعلام کرد که با ملی ‌شدن نفت، مخالف است؛ چون ایران توان استخراج نفت را ندارد. از سوی دیگر کمیسیون، تحت تاثیر افکار عمومی نمی‌توانست از فکر ملی‌شدن نفت عدول کند. مصدق در دوره چهاردهم مجلس با طرح الغای قرارداد ۱۳۱۲ مخالفت کرده بود و آن را عقدی می‌دانست که دو طرف باید آن را ترمیم و اصلاح کنند، اما خود او در این زمان، چنان تحت تاثیر افکار عمومی قرار گرفت که قرارداد را از اصل باطل‌ می‌دانست، زیرا در زمان دیکتاتوری، اکثریت نمایندگان مجلس، نمایندگان حقیقی ملت نبودند و وزرا هم آزادی عمل نداشتند. کمیسیون پس از قتل رزم‌آرا و مصاحبه تاریخی آیت‌الله کاشانی که راهی جز ملی‌شدن نفت باقی نگذاشته بود، به اتفاق آرا، پیشنهاد ملی‌شدن نفت را تصویب کرد.
سرانجام مجلس شورا در ۲۴ و مجلس سنا در ۲۹ اسفند گزارش کمیسیون را تصویب کرد و نفت ایران پس از ۵۰ سال ملی شد.»