عبور از بحران با پول‌های عربی

اردوغان به دنبال پیوند زدن معجزه صادراتی به جذب سرمایه‌های خارجی است

محمدرضا ستاری – در حالی که رجب طیب‌اردوغان رییس‌جمهوری ترکیه قرار است به عربستان، قطر و امارات سفر کند و به نظر می‌رسد در دور جدید ریاست‌جمهوری وی، آنکارا انگیزه‌های تازه‌ای برای تحکیم روابط خود با جهان عرب پیدا کرده، چند روز قبل عمر بولات وزیر بازرگانی ترکیه در پیامی اعلام کرد: صادرات ما در تاریخ ۲۳ ژوئن به رکورد تاریخی ۲ میلیارد و ۱۲۱ میلیون دلار رسید و از مرز ۲ میلیارد دلار صادرات روزانه فراتر رفت. با وجود سیر ضعیف در اقتصاد و تجارت جهانی، این ارزش تاریخی روزانه صادرات نشان از پویایی و تاب‌آوری صادرکنندگان دارد.
چنین صحبتی از سوی وزیر بازرگانی ترکیه در حالی اهمیت دارد که این کشور با یک بحران اقتصادی مواجه است، اما صادرات روزانه بیش از ۲ میلیارد دلاری بنا بر محاسبات برخی از کارشناسان برابر است با صادرات ۲۰ میلیون بشکه نفت ۱۰۰ دلاری به صورت روزانه! این مساله نشان می‌دهد که ترکیه علی‌رغم بحران اقتصادی و تورم بالا، وارد رکود نشده و صنایع این کشور در همین دوران نیز مزیت خود را به‌گونه‌ای حفظ کرده‌اند که تنها در یک روز قادر به صادرات ۲ میلیارد دلاری هستند. از سوی دیگر شواهد بیانگر این واقعیت است که دولت اردوغان پس از انتخابات ریاست‌جمهوری به سمت اصلاحات اقتصادی و عبور از دستور کار قبلی گام برداشته، به‌طوری که انتخاب محمد شیشمک به عنوان وزیر اقتصاد و حفیظه غایه ارکان به ریاست بانک مرکزی یک چالش اساسی در خصوص تغییر خط‌مشی‌های اقتصادی ترکیه در دوران جدید ریاست‌جمهوری اردوغان است.
یک تیر و دو نشان با جهان عرب
در همین رابطه رییس‌جمهوری ترکیه، قصد دارد به صورت همزمان روابط خود با دنیای عرب را تقویت کند و از پتانسیل‌های اقتصادی عربستان و امارات نیز برای عبور از چالش‌های اقتصادی و همچنین گسترش وزن دیپلماتیک ترکیه در منطقه استفاده کند. در واقع اردوغان پس از پشت‌سر گذاشتن سخت‌ترین آزمون انتخاباتی خود، دیپلماسی منطقه‌ای ترکیه را فعلا بر دو اصل بنا نهاده است: نخست عادی‌سازی روابط با مصر و سوریه و دوم جذب سرمایه‌های امارات، قطر و عربستان. از این‌رو شاهد هستیم که هفته گذشته وزیر خارجه اردن یک روز پس از دیدار با بشار اسد در دمشق، راهی آنکارا شد و با مقامات ارشد ترکیه‌ای دیدار و گفت‌و‌گو کرد. طبق گزارشی که المانیتور در این خصوص منتشر کرده، اکنون علاوه بر روسیه که قصد میانجیگری برای عادی‌سازی روابط میان ترکیه و سوریه دارد، اردن نیز به واسطه مشکلات مرزی و بحث پناهجویان، یکی از اهرم‌های ترکیه برای برقراری ارتباط مجدد با بشار اسد است؛ آن هم در زمانی که سوریه توانست بعد از سال‌ها دوباره به اتحادیه عرب بازگردد و کرسی خود را در این اتحادیه به دست آورد.
در این رابطه به نظر می‌رسد که ترکیه با عادی‌سازی روابط با سوریه با یک تیر دو نشان خواهد زد: نخست اینکه چنین مساله‌ای به وزن دیپلماتیک ترکیه در خاورمیانه خواهد افزود. بحث دوم نیز این است که بازگشایی گذرگاه‌های مرزی M5 و حتی M4 برای اقتصاد ترکیه نقطه مثبتی تلقی می‌شود، چرا که پیش از آغاز جنگ داخلی سوریه و قطع روابط دو کشور، خطوط جاده‌ای سوریه، بخشی مهم از مسیر ترانزیتی کالاهای ترکیه به سمت خلیج‌‌فارس بود.
از سوی دیگر اردوغان در حالی قرار است طی روزهای آینده به عربستان، قطر و امارات سفر کند که خبرگزاری بلومبرگ گزارش داده که او امیدوار به جذب سرمایه ۲۵ میلیارد دلاری از این کشورهاست؛ حتی گفته می‌شود که اردوغان قصد دارد در راستای عادی‌سازی روابط با سوریه، سرمایه‌های عربی را برای خانه‌سازی در سوریه به کار بگیرد. از این رو می‌توان گفت که اردوغان در حال ورق زدن صفحات جدیدی از دیپلماسی ترکیه در قبال کشورهای عربی بوده و به نظر می‌رسد که دوباره قصد دارد به استراتژی تنش صفر و بازی برد-برد با همسایگان بازگردد؛ موضوعی که به گفته ناظران یکی از انگیزه‌های اصلی آن پر کردن شکاف‌های اقتصادی ترکیه با سرمایه‌های عربی است.
معجزه صادراتی ترکیه
به همین دلیل است که پیوند اصلاحات اقتصادی با تعمیق دیپلماسی در منطقه را می‌توان یک نقطه عطف در راهبردهای دولت اردوغان حداقل در طول یک دهه گذشته به حساب آورد. در واقع شواهد نشان می‌دهد که اردوغان سعی دارد از تمامی اهرم‌ها به منظور متعادل‌سازی وضعیت داخلی و سیاست خارجی ترکیه استفاده کند. به عنوان مثال او در حالی که لحن خود را نسبت به کشورهای غربی اندکی ملایم کرده، هفته گذشته میزبان ولودیمیر زلنسکی رییس‌جمهوری اوکراین بود و در شرایطی که با روسیه مناسبات بسیار نزدیکی دارد به صراحت گفته که اوکراین شایسته پیوستن به ناتو است. از سوی دیگر باید دید که آیا ترکیه در نشست جاری سران ناتو در لیتوانی، موافقت خود را برای پیوستن سوئد به این پیمان اعلام می‌کند یا خیر؟ امری که در خصوص سیاست‌های ترکیه در قبال روسیه و غرب می‌تواند یک پیام مهم و راهبردی داشته باشد.
در همین راستا، پیوند تقویت اقتصاد ملی و تولید با سیاست خارجی منعطف را باید جزئی از اصول اصلی دولت جدید اردوغان دانست. همانطور که در ابتدای گزارش نیز اشاره شد، بخش صادرات ترکیه اخیرا به نقطه عطف قابل‌توجهی دست یافته و ارزش صادرات روزانه آن به رکورد تاریخی ۱۲۱/۲ میلیارد دلار در ۲۳ ژوئن ۲۰۲۳ رسیده است. این مساله نشان‌دهنده تقویت بنیه اقتصادی در داخل و انعطاف‌‌پذیری ترکیه در مسائل منطقه‌ای و بین‌المللی است. طبق آمارهای رسمی اعلام‌شده صادرات ترکیه به صورت سالانه در سال ۱۹۷۷ میلادی، رقمی در حدود ۷/۱ میلیارد دلار بوده که این رقم اکنون به صورت روزانه به بیش از ۲ میلیارد دلار رسیده است. در واقع اهمیت این موضوع زمانی مشخص می‌شود که شاخص‌های اقتصاد جهانی مانند شاخص مدیران خرید را در ماه ژوئن بررسی کنیم. مطابق این شاخص، PMI در این ماه در منطقه یورو به ۶/۴۳ کاهش یافته و برای آلمان که بزرگ‌ترین شریک اقتصادی ترکیه است، PMI رقم ۴۱ ثبت شده که پایین‌ترین شاخص مدیران خرید در طول ۳۷ ماه گذشته است.
در نتیجه به گفته کارشناسان به نظر می‌رسد که اقتصاد ترکیه در دوره جدید به دنبال رشد صادرات با ارزش‌افزوده بالا و کاهش نیازهای وارداتی است که این امر در صورت پایداری به ایجاد ثبات در اقتصاد کلان، عبور از بحران اقتصادی و نیز افزایش قابل ملاحظه سرمایه‌گذاری‌های خارجی ختم می‌شود.