قطع رابطه اشتغال و رشد اقتصادی در دهه ۹۰

سعید مسگری*- بازار کار ایران به دلیل شرایط اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و… کشور دارای ویژگی‌های خاص و مهمی شده است به طوری که برای بررسی بازار کار، نمی‌توان صرفا به نرخ بیکاری، میزان اشتغالزایی، نرخ مشارکت اقتصادی و شاخص‌هایی از این دست بسنده کرد بلکه لازم است با نگاه دقیق و علمی، ابعاد مختلف و جنبه‌های فنی آن مورد نقد و بررسی قرار گیرد.
یکی از مهم‌ترین موضوعات در بازار کار، میزان اشتغالزایی است که اهمیت آن در دهه ۹۰ به شدت افزایش یافته است زیرا از یک سو متولدان دهه ۶۰ که تاکنون سرگرم تحصیل، خدمت سربازی و… بوده‌اند در حال ورود به بازار کار هستند و از سوی دیگر در سال‌های دهه ۸۰ اشتغالزایی مناسبی صورت نگرفته و بیکاری انباشته شده است. این شرایط سبب شده اشتغالزایی در اولویت برنامه‌های اقتصادی کشور قرار گیرد و تمام کارشناسان، اقتصاددانان، سیاستگذاران و مدیران دولتی به آن توجه داشته باشند. بنابراین ضروری است توجه ویژه‌ای به مسائل مرتبط با اشتغالزایی صورت گیرد. یکی از این مسائل، رابطه بین رشد اقتصادی و اشتغالزایی است.
بازار کار در دهه ۸۰ دچار عارضه رشد بدون اشتغال شد که این پدیده در دهه ۹۰ شدت و گستره بیشتری پیدا کرد به طوری که می‌توان گفت در دهه ۹۰ ارتباط بین رشد اقتصادی و میزان اشتغالزایی تا حدود زیادی قطع شده است. در دهه ۸۰ این پدیده به این شکل بود که با وجود رشد اقتصادی نسبتا مناسب در برخی سال‌ها، اشتغالزایی کمی رخ می‌داد و بهبود وضعیت اقتصادی منجر به افزایش اشتغال نمی‌شد. اما در دهه ۹۰ نه‌تنها در سال‌هایی که رشد اقتصادی بالا بود اشتغالزایی مناسبی ایجاد نمی‌شد بلکه در سال‌هایی که رشد اقتصادی منفی بود هم اشتغالزایی نسبتا بالایی صورت میگرفت.
در واقع طی سال‌های ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۰ سیاست‌ها و برنامه‌هایی در اقتصاد اجرا شد که با وجود تاثیرگذاری بر روند تولید ملی، نتوانست نرخ اشتغال را افزایش دهد و نامعادله رشد بدون اشتغال ایجاد شد یعنی سیاست‌ها و برنامه‌های اقتصادی دولت با وجود اینکه منجر به رشد اقتصادی شد اما بازار کار را تحت تاثیر قرار نداد و تعداد شاغلان افزایش چندانی نیافت. این پدیده در سال‌های دهه نود ابعاد گسترده‌تری به خود گرفت و نه‌تنها شاهد رشد بدون اشتغال بودیم بلکه اشتغال بدون رشد نیز رخ داد.
به عنوان مثال در سال ۱۳۹۱ در حالی که رشد اقتصادی کشور منفی ۱/۶ درصد بود رکود شدید اقتصادی منجر به کاهش تعداد شاغلان نشد و حدود ۳۶۰ هزار نفر نیز به تعداد شاغلان افزوده شد. از سوی دیگر در سال ۱۳۹۵ رشد اقتصادی ۱/۱۲ درصدی به ثبت رسید و انتظار می‌رفت با توجه به این رشد کم‌سابقه رکوردی نیز در اشتغالزایی به ثبت برسد اما تنها ۶۱۵ هزار شغل جدید ایجاد شد.

آخرین نمونه از قطع ارتباط بین رشد اقتصادی و میزان اشتغالزایی در تابستان امسال بود که با وجود رشد ۵/۰ درصدی اقتصادی در شش ماه نخست سال، بیش از ۸۰۰ هزار نفر شغل ایجاد شده است.
این روند سبب شده منتقدان و برخی رسانه‌ها، صحت آمار رشد اقتصادی و اشتغال را زیر سوال ببرند. برخی از منتقدان دولت با این استدلال که اشتغال در کشور متناسب با نرخ رشد اقتصادی افزایش نیافته، نرخ رشد اقتصادی سال‌های قبل را زیر سوال می‌بردند. اکنون نیز آمار اشتغالزایی صورت گرفته را به دلیل ناهمخوانی با رشد اقتصادی اندک زیر سوال میبرند.
از منظر اقتصادی رشد اقتصادی باید همراه با ایجاد اشتغال باشد و رابطه مثبتی بین میزان اشتغالزایی و نرخ رشد اقتصادی کشور برقرار باشد. به زبان ساده رشد اقتصادی حاکی از افزایش ظرفیت‌های تولیدی کشور و افزایش تولید در اقتصاد است. برای آنکه افزایش تولید رخ دهد باید از نیروی کار بیشتری استفاده کرد بنابراین با افزایش رشد اقتصادی به طور طبیعی باید اشتغال افزایش و بیکاری کاهش یابد. اما باید توجه کرد که این روند در شرایط نرمال و ثبات اقتصادی محقق می‌شود و همواره و در تمام شرایط حکمفرما نیست.
روند اقتصاد ایران در چند دهه اخیر به گونه‌ای بوده که رابطه اشتغال و رشد اقتصادی بسیار کمرنگ شده است. در واقع کمرنگ شدن رابطه این دو چندان غیرطبیعی و غیرعلمی نیست و با بررسی وضعیت اقتصاد کلان کشور و روندهای آن می‌توان به عوامل موثر بر این موضوع پی برد. بررسی علمی این پدیده نیاز به مطالعات دقیق و کارشناسی دارد اما با یک بررسی اجمالی می‌توان گفت ناپایداری و نوسان رشد اقتصادی، وجود ظرفیت‌های خالی فراوان در بنگاه‌های اقتصادی، کیفیت رشد اقتصادی (سهم بالای نفت و صنایع وابسته در نوسانات رشد اقتصادی)، وابستگی رشد به بنگاه‌های بزرگ صنعتی همچون خودروسازی، فولاد، پتروشیمی و…، سرمایه‌بر بودن صنایع تاسیس شده در دو دهه اخیر و وابستگی کم آنها به نیروی کار از جمله مهم‌ترین عوامل کمرنگ شدن رابطه رشد اقتصادی و اشتغالزایی هستند.
بنابراین در دهه ۹۰ رابطه رشد اقتصادی و اشتغالزایی به دلیل شرایط حاکم بر اقتصاد ایران بسیار کمرنگ شده و نمی‌توان صحت و سقم آمار رشد اقتصادی را با میزان اشتغالزایی یا میزان اشتغالزایی را با رشد اقتصادی سنجید. کارشناسان و رسانه‌ها باید به این موضوع توجه داشته باشند و با مقایسه این دو شاخص نتایج غلطی را استخراج نکنند. اکنون لازم است عوامل موثر بر میزان اشتغالزایی صورت گرفته در سال‌های دهه ۹۰ به دقت مورد بررسی قرار گیرد و فراتر از الگوهای مرسوم به تحلیل بازار کار پرداخته شود. این بررسی میتواند بسیار بااهمیت باشد و درس‌های مهمی برای سال‌های آتی به همراه داشته باشد و چراغ راه سیاستگذاران و مدیران اقتصادی کشور در طراحی نقشه راه اقتصاد ایران باشد.
* تحلیلگر اقتصادی