نقش مسلط آسیا در بازار تجارت جهانی حبوبات

حسین شیرزاد‌*- از زمانی که فائو سال 2016 را به عنوان سال جهانی حبوبات و 10 فوریه را به عنوان روز جهانی حبوبات نامگذاری کرده است، مصرف و بازارپسندی حبوبات به طور قابل توجهی افزایش یافته است. در کنفرانس جهانی امسال غلات ژنو، حبوبات به عنوان یک موضوع ویژه برای اولین‌بار در کانون توجه قرار گرفتند و بر اهمیت روزافزون آنها در کشاورزی پایدار و امنیت غذایی تاکید شد. شورای بین‌المللی غلات(IGC)، تجزیه و تحلیل عمیقی از بازار جهانی حبوبات ارائه کرد و نقش رو به گسترش آنها را در سیستم‌های غذایی در سراسر جهان برجسته کرد. حبوبات- ‌محصولات غنی از مواد مغذی مانند نخود، عدس، نخود خشک و لوبیا – سرشار از پروتئین و فیبر هستند در حالی که فواید زیست‌محیطی قابل توجهی دارند. این محصولات نیتروژن اتمسفر را تثبیت می‌کنند، در مقایسه با بسیاری از غلات به نهاده‌های کمتری نیاز دارند و به عنوان یک منبع پروتئینی مقرون به‌صرفه و پایدار عمل می‌کنند. طی دهه گذشته، تولید جهانی حبوبات بیش از یک‌سوم افزایش یافته است و پیش‌بینی می‌شود که تولید در فصل 2025 به 47‌میلیون تن برسد. در بخش مصرف، تقاضا برای حبوبات در 10سال گذشته 30درصد افزایش یافته است که ناشی از رشد جمعیت، افزایش درآمد، افزایش آگاهی از مزایای سلامتی بقولات و تغییر به سمت رژیم‌های غذایی مبتنی بر گیاه‌خواری یا همان وگانیسم است. پیش‌بینی می‌شود تا پایان سال 2025، مصرف به 46‌میلیون تن برسد و استفاده از آنها نه‌تنها به عنوان غذای اصلی، بلکه به عنوان یک عنصر اساسی در خوراک دام نیز در حال گسترش باشد. هند همچنان بزرگ‌ترین تولید‌کننده و مصرف‌کننده حبوبات در سطح جهان است. اصولا در مقوله حبوبات باید به نقش مسلط آسیا در تجارت جهانی تاکید کرد. در سال 2023و 2024 واردات تجمعی در این منطقه به 22‌میلیون تن رسید که آسیای جنوبی به تنهایی حدود 30‌درصد واردات جهانی را در سال به خود اختصاص داده لذا انتظار می‌رود این روند در سال 2025 ادامه یابد. در سمت صادرات، کانادا همچنان تامین‌کننده اصلی حبوبات، به‌ویژه در بازارهای چین، ترکیه، امارات متحده عربی و ایالات ‌متحده است در حالی که استرالیا به طور سنتی یک بازیگر کلیدی در بازار حبوبات جهان بوده است، اخیرا روسیه از آن پیشی گرفته است، چنان که در سال 2023 به دومین صادرکننده بزرگ تبدیل شد و آماده است تا این موقعیت را تا سال 2025 حفظ کند. با وجود این دستاوردها، زنجیره ارزش حبوبات با چندین چالش مواجه است . ابتدا، فقدان شفافیت، نبود بازار آتی، پراکندگی بازار و استانداردهای کیفی ناسازگار همچنان مانع از کشف کارآمد قیمت و تعیین معیاری دقیق می‌شود. برای پرداختن به این مسائل، شورای بین‌المللی غلات از نوامبر 2021، حبوبات را در تعریف غلات گنجاند. از آن زمان، IGC تلاش کرده است تا تجزیه و تحلیل عرضه و تقاضا و پوشش قیمت حبوبات را با هدف حمایت از توسعه بخش و تقویت تجارت جهانی بیشتر افزایش دهد. دینامیسم صنعت حبوبات کانادا در بین تولیدکنندگان قابل مداقه است. در حالی که زنجیره‌های تامین حبوبات برای بخش کشاورزی کانادا حیاتی هستند، هنوز تنها 10‌درصد از سطح زیر کشت محصول در این کشور را تشکیل می‌دهند. با این حال، تولید حبوبات با پیش‌بینی 4/‏6‌میلیون تن در سال 2024 رشد قابل توجهی داشته و یک افزایش چشمگیر در مقایسه با دهه‌های گذشته نشان می‌دهد، برنامه‌هایی که توسط برنامه‌های خصوصی و تحت رهبری انجمن حبوبات کانادا هدایت می‌شود‌، کشاورزان را تشویق می‌کند تا حبوبات را در تناوب زراعی خود بگنجانند با این حال، فصل رشد 2024 با چندین چالش روبه‌رو شد. شرایط خشک در طول ماه‌های بهار در مناطق کلیدی در حال رشد، خوش‌بینی اولیه در مورد عملکرد را کاهش داد. با وجود برخی از بارندگی‌های اواخر فصل، شرایط کلی گرم و خشک بود که منجر به کاهش پتانسیل تولید شد. در نتیجه، ذخایر حبوبات نسبت به سال 2022 به‌ویژه برای محصولاتی مانند نخود، عدس و لوبیا کمتر شد اما تولید نخود در سال 2024 حدود 20درصد افزایش یافت و به 2/‏3‌میلیون تن رسید. از سوی دیگر، تولید عدس با جهش 44‌درصدی به 6/‏2میلیون تن رسید. در حالی که تولید نخود در مقیاس کوچک‌تر است و معمولا حدود 327000 تن تخمین زده می‌شود، کانادا همچنان نقش کلیدی در بازار جهانی ایفا می‌کند. بازار جهانی حبوبات به طور قابل توجهی با تقاضای کشورهایی مانند هند و چین شکل گرفته است. در سال‌های آینده، سیاست‌های واردات چین و استراتژی‌های بازار روسیه در تعیین جهت بازار حبوبات بسیار حیاتی خواهند بود. برای نخود، ایالات‌متحده همچنان دومین بازار بزرگ صادراتی کانادا است. هند بزرگ‌ترین واردکننده عدس کانادایی‌، با دسترسی بدون تعرفه حداقل تا سپتامبر 2025 است. این سیاست به حمایت از تقاضای قوی هند ادامه خواهد داد البته کشورهایی مانند ترکیه، امارات متحده عربی و بخش‌هایی از خاورمیانه و آفریقا نیز فرصت‌هایی برای رشد دارند. با این حال، نبض بازار به دلیل تغییر سیاست در هند با عدم قطعیت مواجه است و خاورمیانه همچنان به عنوان مرکز کلیدی تقاضای حبوبات ظاهر می‌شود. اصولا از نیمه دهه1990 هند و خاورمیانه بازیگران کلیدی در شکل دادن به تجارت جهانی حبوبات هستند البته سیاست‌های حمایتی بازار داخلی هند، مانند سیستم حداقل قیمت حمایتی(MSP) نقش این کشور را با هدف دستیابی به خودکفایی در حبوبات برجسته کرده است. با این حال، این سیاست‌ها باعث ایجاد نوسان در بازار شده است، زیرا اغلب برای برآورده کردن اولویت‌های دولت تنظیم می‌شوند. پایداری و نگرانی‌های اقتصادی گسترده‌تر نیز نقش مهمی در سیاست‌های کشاورزی هند دارد. مسائلی مانند تورم مواد غذایی و اهمیت سیاسی کشاورزان، همانطور که در اعتراضات گسترده کشاورزان به تغییرات پیشنهادی قانون کشاورزی دیده می‌شود، به شدت بر تصمیمات تجاری تاثیر می‌گذارد. مصرف حبوبات هند سالانه حدود 10 تا 11‌میلیون تن تخمین زده می‌شود که فرصت‌هایی را برای صادرکنندگان فراهم می‌کند. با این حال، سیاست‌های رقابتی با هدف حفظ تعادل بین نیازهای وارداتی و خودکفایی، بازار را غیرقابل پیش‌بینی می‌کند. از طرفی، پاکستان همچنان یک بازیگر کلیدی در منطقه و دومین واردکننده بزرگ نخود است، در حالی که تقاضای چین برای حبوبات به دلیل ذخایر داخلی و کاهش اتکا به نخودهای وارداتی کاهش یافته است. در نهایت اینکه خاورمیانه در حال تبدیل شدن به یک بازار مهم برای حبوبات است و دوبی با وجود جمعیت نسبتا کمی که دارد، به دلیل موقعیت استراتژیک و زیرساخت‌های لجستیکی پیشرفته، نقش مهمی در تجارت حبوبات منطقه‌ای ایفا می‌کند. خاورمیانه سالانه تقریبا 2/‏1‌میلیون تن حبوبات وارد می‌کند که دوبی آن را به بازاری حیاتی برای صادرکنندگان جهانی تبدیل می‌کند که با نزدیکی آن به هند و نقش آن به عنوان یک مرکز پردازش و صادرات مجدد بیشتر شده است. تولید حبوبات در منطقه دریای سیاه، حتی در بحبوحه جنگ در اوکراین، هم در حال افزایش است. در حال حاضر، روسیه بزرگ‌ترین تولید‌کننده نخود زرد در جهان است. اگر تولیدات اوکراین، روسیه و قزاقستان را ترکیب کنید، آنها پتانسیل تبدیل شدن به یک ابرقدرت واقعی در تولید حبوبات را دارند. با این رشد مداوم، منطقه دریای سیاه آماده است تا ظرف 5 تا 10سال آینده در تولید عدس از کانادا پیشی بگیرد. لذا با توجه به تهدیدات احتمالی تغییرات اقلیمی و کمبود آب، حبوبات نقشی اساسی در سیستم غذایی آینده دارند میانگین سرانه در دسترس بودن حبوبات برای مصرف انسان در کشورهای با درآمد پایین و متوسط از دهه 1990 از 30/‏7‌کیلوگرم در سال 1995 به 94/‏7‌کیلوگرم در سال 2007 و 30/‏9کیلوگرم در سال 2020 افزایش یافته است. نشان دهنده متوسط نرخ رشد 8/‏0درصد در سال‌، تقاضا برای حبوبات مطابق با رشد جمعیت و افزایش درآمد سرانه همچنان در حال افزایش است. استفاده از حبوبات برای مصارف غذایی در دنیا رواج دارد. در بین گونه‌ها (به استثنای سویا)، از نظر سطح زیرکشت در جهان، لوبیا (4/‏41‌درصد سطح زیرکشت) و نخود (5/‏16‌درصد) بیشترین اهمیت را دارند. سطح حبوبات کاشته شده برای بذر در جهان برای چندین سال در سطح مشابهی باقی مانده است و از 61 تا 70‌میلیون هکتار متغیر است. پس از سال 2010، افزایش قابل توجهی در سطح زیرکشت رخ داد. در سال 2017، 95میلیون هکتار با حبوبات در سراسر جهان کاشته شد که بیش از 50‌درصد بیشتر از سال 1980 و 30‌درصد بیشتر از سال 2010 بود. در اتحادیه اروپا، بیشتر بذر حبوبات در فرانسه، یعنی بیش از 800‌هزار تن برداشت می‌شود. لهستان (624هزار تن) پس از بریتانیای کبیر (743‌هزار تن) و لیتوانی (710 هزار تن) در میان تولیدکنندگان حبوبات در اتحادیه اروپا رتبه چهارم را دارد. بزرگ‌ترین منطقه در بین کشورهای اتحادیه اروپا که حبوبات کاشته می‌شود متعلق به اسپانیا (521386هکتار) است. دومی متعلق به لهستان (316208 هکتار) است . در عین حال، چالش‌های زیادی پیش روی کشت حبوبات وجود دارد که منجر به کاهش بهره‌وری می‌شود و آن را برای کشت در مناطق مختلف در سراسر جهان غیرجذاب می‌کند که شامل محدودیت‌های ژنتیکی، اجتماعی-اقتصادی، علاوه بر محدودیت‌های نهادی، شرایط محیطی و محدودیت‌های تکنولوژیکی است. محدودیت‌های ژنتیکی به دلیل مشکلات تلاقی‌ گونه‌های زراعی و وحشی بر تولید و پرورش محصولات حبوبات تاثیر می‌گذارد. شرایط تغییر اقلیم نشان دهنده عامل دیگری است که تولید حبوبات را تحت فشار قرار می‌دهد که نیازمند دستیابی فوری به اقدامات زراعی و ژنتیکی است. حبوبات در آینده نزدیک برای بهبود بهره‌وری و تامین مواد غذایی مورد نیاز جمعیت در سراسر جهان نیاز به توجه بیشتری دارند. راه‌های مختلفی وجود دارد که شامل ابتکارات سیاستی برای ارتقای امنیت غذایی می‌شود. تولید انواع حبوبات سازگار با شرایط آب‌وهوایی متغیر گرما و خشکسالی که از عوامل ضروری برای تولید حبوبات در سراسر جهان است. همچنین توسعه تولید و در دسترس بودن حبوبات از طریق استفاده از راهبردهای کشاورزی مناسب برای افزایش کشت سالانه اعم از گسترش افقی از طریق افزایش سطح زیرکشت و احیای اراضی بیابانی و یا از طریق گسترش عمودی و تشدید کشت و همچنین کشت مخلوط حبوبات با سایر محصولات و وارد کردن حبوبات به فناوری افزودن به تناوب کشاورزی با استفاده از تناوب پس از برداشت مجدد به کشت مجدد. از سوی دیگر، از جمله حبوبات وارد سیستم کشاورزی به عنوان بخشی از سیستم زراعی، مزایای مستقیم و غیرمستقیم زیادی در کشاورزی، بهداشت، خوراک و همچنین به کاهش اثرات منفی تغییرات آب‌وهوایی، حفاظت از محیط‌زیست و حفظ بهره‌وری خاک کمک می‌کند.
* تحلیلگر و دکترای توسعه کشاورزی
منبع: اقتصاد سبز آنلاین