کارزاری برای نجات تاریخ دامغان

نادر نینوایی- اخیرا کارزاری در فضای مجازی منتشر شده که خواستار رسیدگی به محوطه‌های تاریخی و میراث فرهنگی شهر دامغان بوده و در آن از نادیده گرفتن میراث فرهنگی این شهر انتقاد شده است.
امضا‌کنندگان این کارزار از وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خواسته‌اند که میراث فرهنگی دامغان را که نشانه‌ای از تاریخ غنی و تمدن کهن این دیار است، مورد توجه و رسیدگی قرار دهد. در بخشی از متن این کارزار آمده است: «‌متاسفانه سال‌هاست که نعمت بزرگ و سرمایه ملی(میراث فرهنگی دامغان) به فراموشی سپرده شده و آثار تاریخی همچون مسجد تاریخانه، تپه حصار، کاروانسرای عباسی و دیگر بناهای ارزشمند، در سایه بی‌توجهی قرار گرفته‌اند.»
امضاکنندگان کارزار مربوطه، مرمت آثار تاریخی دامغان را نیازمند توجه ویژه‌ دانسته‌اند و نادیده گرفتن این موضوع را به معنای نادیده گرفتن فرهنگی می‌دانند که نسل‌ها روی آن بنا نهاده‌ شده است.
آنطور که نویسنده کارزار مربوطه به «جهان‌صنعت» گفته بنای دو امام‌زاده تاریخی دامغان با مخاطراتی روبه‌رو است، ساخته شدن بنایی مرتفع حریم منظر مسجد تاریخانه را که نامزد ثبت جهانی است مخدوش کرده است و شرایط محوطه باستانی تپه حصار دامغان نیز چندان مطلوب نیست و تمام این موارد نیازمند رسیدگی و توجه مسوولان مربوطه است.
چالش‌های میراث فرهنگی دامغان
سید‌محمد ‌حسین‌تقوی، نویسنده کارزار «درخواست جلوگیری از نادیده گرفتن میراث تاریخی دامغان» در خصوص وضعیت میراث فرهنگی این شهر و دلیل نوشتن کارزار مربوطه به «جهان‌صنعت» گفت: تپه حصار دامغان محوطه بسیار مهمی است اما بسیار کم به آن توجه شده است. همچنین در دامغان مشکل حفاری‌های غیرمجاز گنج‌یابان وجود دارد و به این موضوع هم رسیدگی لازم نشده است. از سوی دیگر بنای امام‌زادگان جعفر و محمد دامغان نیز که به ثبت ملی هم رسیده است، با مخاطراتی روبه‌رو است و گفته می‌شود در حریم امام‌زاده ساخت‌و‌ساز‌هایی با ارتفاع بیشتر از آنچه در نظر گرفته شده، اتفاق افتاده است و بنای امام‌زاده هم دچار رطوبت‌زدگی شده است. باید در نظر داشت زمانی هم که ساخت‌و‌ساز در مجاورت امام‌زاده اتفاق بیفتد، در مراحل بعدی تخریب آن کار سختی خواهد بود.
این فعال میراث فرهنگی دامغان همچنین معتقد است که وضعیت محوطه تاریخی تپه حصار نسبت به قبل بهبود چندانی نداشته است و البته هنوز هم موزه اختصاصی برای شهر دامغان ایجاد نشده است. درنتیجه این وضعیت اشیای تاریخی دامغان در موزه سمنان به نمایش در می‌آید. این فعال حوزه میراث فرهنگی می‌گوید لازم است موزه‌ای اختصاصی برای دامغان ایجاد شود.
وی در مورد مرتفع‌سازی انجام گرفته در نزدیکی مسجد تاریخانه دامغان نیز گفت: این مرتفع‌سازی متوقف شده است اما کاش شرایطی شکل بگیرد که با کمک انجمن خیرین میراث فرهنگی، زمینه لازم برای خریداری و تخریب بنای ساخته شده انجام گیرد. به هر روی وجود این بنا و آسیبی که به حریم منظر مسجد تاریخی تاریخانه وارد می‌کند، می‌تواند مانع ثبت شدن این مسجد در فهرست آثار یونسکو شود و این در حالی است که ثبت یونسکو مسجد تاریخانه می‌تواند زمینه رونق گردشگری دامغان را فرهم آورد.
خطر از دست رفتن امکان ثبت مسجد تاریخانه
در خصوص وضعیت مسجد تاریخانه، محمد مهدی کلانتری، دبیر پویش ملی نجات بافت‌های تاریخی ایران ضمن اشاره به ساخت‌و‌ساز انجام گرفته در حریم مسجد و اهمیت بنای آن به «جهان‌صنعت» گفت: مسجد تاریخانه دامغان در کنار فهرج یزد جزو نخستین نمونه‌های مساجد ایران هستند و احتمال اینکه حتی این مسجد آتشکده‌ای مربوط به دوران ساسانی بوده که بعدها به مسجد تبدیل شده بسیار زیاد است. هنرهای به کار رفته در مسجد تاریخانه نیز با هنرهای دوران ساسانی مطابقت دارد و به تعبیری این بنا رنگ‌وبوی دوران ساسانی را دارد.
وی افزود: توجه داشته باشید که پرونده‌ای در حال تدوین است و قرار است که مهم‌ترین مساجد تاریخی ایران در قالب یک پرونده ثبت جهانی شوند.
اگر قرار باشد این پرونده ثبت مساجد به جریان بیفتد، مسجد تاریخانه دامغان جزو مهم‌ترین گزینه‌ها برای ثبت است. زمانی هم که حریم این اثر این‌چنین مورد تجاوز قرار بگیرد و بنایی در فاصله نزدیک از مسجد باشد که ارتفاع گرفته و خط آسمان را شکسته و حریم منظری را مخدوش کند، عملا شانس ثبت جهانی مسجد تاریخانه برای همیشه از دست می‌رود.
نظیر این اتفاق در مورد نقش جهان اصفهان افتاده است و در مقطعی ساخت برج جهان‌نما، ثبت جهانی میدان نقش جهان را به مخاطره انداخت. این در حالی بود که فاصله بنای ارتفاع گرفته با نقش جهان زیاد بود و فقط از روی پله‌های نقش جهان، اندکی دید داشت اما بازرسان یونسکو صراحتا اعلام کردند که اگر تخریب طبقه اضافی انجام نشود، میدان نقش جهان از فهرست خاج می‌شود.
دبیر پویش ملی نجات بافت‌های تاریخی ایران خاطر نشان کرد: به نظرم چنانچه مساله ثبت جهانی مساجد به جریان بیفتد، یقینا اگر همچنان بنای مرتفع در منظر مسجد تاریخانه وجود داشته باشد، این مسجد به ثبت نخواهد رسید. با این تفاسیر تخریب بنای مرتفع ایجاد شده جدا ضروری است. جدا از اینها به نظرم بررسی این که چه نهادی مجوز داده و چرا باید این سازه تا اینجا ساخته شود و آیا مجوز ساخت تا این مرحله وجود داشته است یا خیر، محل سوال است.
وی افزود: وضعیت کنونی نشان از مشکل مدیریتی مشهود در شهرستان دامغان است. این شرایط مدیریتی منجر به آن شده که بیخ گوش مسجد تاریخانه که از اولین بناهای ثبت ملی شده ایران است و 100سال از ثبت ملی آن می‌گذرد، این اتفاق بیفتد و حریم منظر اثر مخدوش شود. نهادهای مدیریتی نظیر میراث فرهنگی باید پاسخگو باشند و اعلام کنند که چرا این بنا تا این مرحله ساخته شده و جلوی آن گرفته نشده است.
قطعا در این مرحله تخریب بنای مرتفع ایجاد شده با چالش‌هایی همراه خواهد بود و ابعاد مالی برای سازنده دارد و آنچه که ساخته شده، تخریبش به‌سادگی قابل انجام نیست. به نظرم ورود دادستانی و دستور قضایی برای حل این مشکل می‌تواند کمک‌کننده باشد و صرفا با یک دستور مقام میراث فرهنگی یا شهرداری این تخریب انجام نمی‌شود و نیاز به حکم قضایی دارد.
در آخر در نظر داشته باشید که اگر تخریب این بنای مرتفع انجام نشود، قطعا شانس ثبت جهانی مسجد تاریخانه را از دست خواهیم داد.