یک گام تا نابودی چگاسفلی

نادر نینوایی- وضعیت محوطه تاریخی چگاسفلی به نقطه بحرانی رسیده است. این محوطه تاریخی که حدود شش هزار سال قدمت دارد به سبب قرار گرفتن روستایی با ۱۶ خانوار ساکن در آن در معرض آسیب و خطر جدی قرار دارد. با وجود آنکه از ثبت ملی چگاسفلی ۱۲ سال می‌گذرد و از ابلاغ دستور جابه‌جایی روستا هم شش سال گذشته همچنان اقدامی عملی برای جابه‌جا کردن ۱۶خانوار روستایی مستقر بر تل چگاسفلی صورت نگرفته است.
چگاسفلی یکی از ارزشمندترین محوطه‌های تاریخی کشور بوده و راوی داستان پیشاعیلامیان است. با وجود اهمیت تاریخی آن، چگاسفلی در این سال‌ها یک روز با لوله‌کشی آب به مخاطره افتاده، روز دیگر با لوله‌کشی گاز به خطر افتاده و به تازگی نیز برخی عزمشان را جزم کرده‌اند که در این منطقه تاریخی، کانال آب بکشند!
البته نباید فراموش کرد که روستاییان هم محق هستند و می‌خواهند تکلیفشان یکسره شود؛ یعنی یا آنها را جابه‌جا کنند و یا اجازه زندگی عادی و حفر کانال و لوله‌کشی و احداث چاه به آنها بدهند. مقصر اصلی در این خصوص متولیان امر هستند؛ از وزارت میراثی که پیگیری موثری نداشته تا بنیاد مسکن که محل استقرار و جای جدید روستا را تصویب و ابلاغ نمی‌کند.

دکتر عباس مقدم باستان‌شناسی که چهار فصل کاوش در چگاسفلی انجام داده حالا با گذشت شش سال از مطرح شدن وعده جابه‌جایی روستا توسط مسوولان، بریده است و امیدی به بهبود وضعیت ندارد. سرپرست پایگاه میراث فرهنگی ارجان و چگاسفلی، «احسان شیخ‌بارانی» هم به ستوه آمده و حتی استعفا داده است؛ استعفایی که تا این لحظه پذیرفته نشده است. در این میان نگهبانی که برای محوطه باستانی چگاسفلی تعیین شده نیز از روستای همان منطقه نیست و روستاییان چگاسفلی به دلیل مسائل قومی و قبیله‌ای که وجود دارد مشکلاتی را برای ورودش به منطقه به وجود می‌آورند. در این گزارش سعی می‌کنیم حال و روز امروز چگاسفلی را از خلال صحبت‌های عباس مقدم دریابیم.
تاریخچه شکل‌گیری روستا
در اوایل دهه ۱۳۴۰ شمسی در تل چگاسفلی هیچ روستایی وجود نداشته است اما شرکت نفتی فعال در این منطقه، بخش‌هایی از محوطه باستانی را هموار می‌کند و با ایجاد مسکن‌های موقت روی محوطه تاریخی چگاسفلی برای کارگرانش باعث می‌شود که رفته‌رفته و پس‌ از عزیمت شرکت نفتی روستایی در آن شکل بگیرد. بعد هم که اصلاحات ارضی می‌شود به هرکدام از اهالی روستا تکه زمینی برای کشاورزی در اطراف تل‌ چگاسفلی می‌دهند و روستای نوپای چگاسفلی به این ترتیب قوام می‌یابد. برهمین اساس نزدیک به ۵۰ سال است که در بخش‌هایی از عرصه چگاسفلی روستایی تشکیل شده است و خانواده‌هایی در آنجا زندگی می‌کنند. با ثبت چگاسفلی در فهرست آثار ملی در سال ۱۳۸۸ لزوم جابه‌جایی روستا برای جلوگیری از آسیب به محوطه تاریخی امری مشخص بود که البته مورد توجه قرار نگرفت. اگرچه با شروع کاوش‌های باستانی در سال ۱۳۹۴ انتظار می‌رفت جابه‌جایی روستا انجام شود اما با بی‌تفاوتی مسوولان امر این موضوع باز هم به درازا کشید تا هر روز زخمی جدید بر بدن نیمه‌جان چگاسفلی وارد شود.
شروع فعالیت باستان‌شناسی در چگاسفلی
سرپرست تیم کاوش در چگاسفلی در خصوص زمان شروع کاوش در این منطقه تاریخی و زمان اعلام درخواست نیاز به جابه‌جایی روستا به «جهان‌صنعت» می‌گوید: «در سال ۱۳۹۴ عرصه و حریم محوطه تاریخی چگاسفلی را مشخص می‌کردیم و به استانداری و اداره میراث خوزستان گفتیم که روستا باید به کدام منطقه جابه‌جا شود تا آسیبی به محوطه وارد نشود، چراکه می‌دانستیم عرصه چگاسفلی ‌باید حفظ شود و محوطه ‌بسیار ارزشمندی است.» مقدم اما بعد از آنکه متوجه می‌شود اراده‌ای قوی برای جا به جایی سریع روستا وجود ندارد خودش برای حل مشکل آستین بالا می‌زند و به دیدار مسوولان وزارت میراث در تهران می‌رود.
وی نهایتا موفق می‌شود در سال ۹۵ از طریق معاونت میراث فرهنگی کشور یک بودجه حدود ۲۰۰ میلیون تومانی را بگیرد تا شاید از آن طریق حداقل بخشی از ساکنان روستا را تشویق به فروش خانه‌هایشان کند تا عرصه محوطه رفته‌رفته آزاد شود، اما روستاییان موافقت نمی‌کنند.
مقدم در شرح این ماجرا می‌گوید: «متاسفانه هیچ‌کس در روستا موافقت نکرد؛ یک معادله را جلو گذاشته‌اند که یا همه به یکباره جابه‌جا می‌شویم و یا هیچ‌کدام جابه‌جا نخواهیم شد. بنابراین این مساله همین‌طور طولانی شد و ادامه پیدا کرد.»
لوله‌کشی گاز و آسیب به گورها
یک ماه بعد از تعیین عرصه محوطه تاریخی چگاسفلی در سال ۹۴ شرکت گاز منطقه‌ای در شهرستان بهبهان اقدام به حفر زمین برای کشیدن خط لوله در جایی که عرصه چگاسفلی تعیین شده می‌کند.
مقدم در این خصوص می‌گوید: «ما از قبل می‌دانستیم که در این بخش از محوطه، گورستانی وجود دارد اما مسوولان اداره گاز (بدون هماهنگی) بیل مکانیکی را آورده و به بخشی از گورهای تاریخی آسیب رساندند. اگر عکس‌هایی که در این دوران گرفته شده را نگاه کنید می‌بینید که من هنگام بازدید از تخریب‌های شرکت گاز بسیار ناراحتم و با عوامل شرکت گاز صحبت می‌کنم که چرا این کار را می‌کنید و گورستان بسیار مهمی را از بین می‌برید. سنگ گور‌هایی که در اثر حفر کانال شرکت گاز بیرون آمده بود را در کتاب «کاوش‌ها در گورستان چگاسفلی» منتشر کردم تا مشخص شود قبل از اینکه ما کاوش‌های خود را شروع کنیم آنها این کار را انجام دادند.»
مطالبه عمومی روستاییان چگاسفلی و درگیری آنها برای دریافت گاز با ماموران شرکت گاز و سرپرست تیم کاوش‌های باستانی بالا می‌گیرد. نهایتا روستاییان چگاسفلی اعلام می‌کنند باید به ما گاز بدهید وگرنه اجازه نمی‌دهیم که عملیات هواگیری در خط لوله اصلی که ‌باید ۵۰ روستا را گاز دهد و از روی عرصه چگاسفلی گذشته است انجام شود.
باوجود تمام این مشکلات، بی‌توجهی به جابه‌جایی روستا ادامه می‌یابد تا در زمستان سال ۹۵ و همزمان با فصل دوم کاوش نقطه بحرانی ایجاد شود.
عباس مقدم سرپرست کاوش باستانی چگاسفلی در توصیف این لحظه می‌گوید: «شانزدهم اسفند ماه در حالی که در اواسط کار بودیم ساعت ۸ صبح روسای شوراهای محلی اطراف چگاسفلی آمدند و با یک حالت ناخوشایندی کارگاه کاوش ما را تعطیل کردند. این در حالی بود که ما در اواسط کار بودیم و داشتیم به نتایج خیلی خوبی می‌رسیدیم و به لایه‌های معماری خوبی برخورده بودیم اما به هر حال کار ما را تعطیل کردند. حتی در فرایند اعمال ضوابط حفاظتی برای لایه‌ها و کارگاه‌های کاوش ما نیز مشکلاتی پیش‌آورده بودند که نهایتا پس از تلاش‌های فراوان توانستیم کارگاه‌های کاوش را پر از شن و ماسه کنیم.»
موضوع بالاخره با ریش‌سفیدی و وساطت عباس مقدم و دیگران حل می‌شود اما مطالبه لوله‌کشی گاز در روستا باقی می‌ماند. از فروردین ۹۷ مساله اصلی چگاسفلی نه انجام کاوش باستانی بلکه روش صحیح گازرسانی بدون آسیب به محوطه باستانی می‌شود. در فروردین ماه ۹۷ جلسه مهمی شامل مدیران و کارشناسان اداره کل میراث خوزستان، مدیرکل دفتر امورپایگاه‌های جهانی، مدیرکل گاز خوزستان، فرماندار شهرستان بهبهان و نهادهای دیگر در دفتر مدیرکل میراث فرهنگی خوزستان تشکیل می‌شود. در این جلسه تاکید می‌شود که اولا از کانال‌های متروکه آب روستا که در دهه ۶۰ توسط جهادسازندگی ایجاد شده بود استفاده شود. ثانیا برتمام فعالیت‌های حفر کانال، توسط کارشناس باستان‌شناسی نظارت دقیق انجام پذیرد و ثالثا به‌کارگیری هرگونه ماشین‌الات برای حفر کانال‌های آب متروکه برای جای‌گذاری لوله اصلی گاز ممنوع است.
پس از آن در تیر ماه ۹۷ راهکارهای مطرح شده در جلسه فروردین‌، توسط اداره کل محوطه‌ها و بافت‌های تاریخی در معاونت میراث کشور تایید شد و موافقت با انجام گازرسانی به روستای تل‌چگاسفلی طی نامه‌ای به اطلاع مدیرکل میراث فرهنگی استان خوزستان رسید. به این ترتیب کار لوله‌کشی گاز برای روستا با ضوابط تصویب شده انجام می‌شود.
درخواست کانال‌کشی
جا‌به‌جایی روستا در سال۹۷ همچنان اتفاق نمی‌افتد تا آسیب‌های وارده بر بدنه چگاسفلی تداوم داشته باشد. در شرایطی که انجام لوله‌کشی گاز در روستایی که ملزم به جا‌به‌جایی است اصلا صحیح نبود و مجموعه میراث فرهنگی کشور و استان ناچار مجبور شدند تا با کمترین آسیب و نظارت دقیق با گازرسانی در چگاسفلی موافقت کند؛ این بار مطالبات جدیدی از سوی روستاییان برای کانال‌کشی آب مطرح می‌شود.
یکی از مسوولان روستا به تیم کاوش‌های باستانی می‌گوید: «شما که به روستا گاز‌رسانی کردید، حالا بیایید برایشان کانال‌کشی کنید.»
درواقع روستایی که قرار بود جا به جا شود حال به ساخت و ساز افتاده است و هیچ بعید نیست ادامه روند فعلی محوطه باستانی را به نابودی کامل بکشاند.
مقدم مدیر کاوش‌های باستانی چگاسفلی در خصوص صحبت‌های مطرح شده برای کانال‌کشی آب می‌گوید: «کانال‌کشی آب خیلی مسایل دارد اول آنکه باید عمقش معلوم شود و وزارت میراث فرهنگی هم باید مجوز دهد. اما یک عده رفتند آنجا و کارهایی انجام دادند که اشتباه بود. من قبل از اینکه این اتفاق بیفتد خیلی دوستانه به دهیار آنجا گفتم خواهش می‌کنم این کار را نکنید چون غیرقانونی است. وضعیت چگاسفلی متاسفانه به این شکل است.»
مقدم در اواخر اسفند ماه سال ۹۷ علاوه بر انجام کاوش‌های باستانی پایگاه میراث فرهنگی ارجان و چگاسفلی را هم با همکاری دکتر عزیزی بنیان نهاده و مسوولیتش را به عهده می‌گیرد. بی‌تفاوتی ادامه دار مسوولان ذی ربط و جا به جا نشدن روستا و مشکلات هر روزه نهایتا طاقت مقدم را طاق می‌کند و یکی از فعالان میراث فرهنگی در رامهرمرز به نام احسان شیخ بارانی را به جای خود معرفی کرده و می‌رود.
بارانی که از سال ۹۷ مسوولیت پایگاه ارجان و چگاسفلی را به عهده داشته از وضعیت موجود خسته شده و حتی استعفایش را به مسوولان وزارت میراث داده است؛ استعفایی که البته تایید نشده است.
از سال ۹۹ تاکنون هم حتی اقداماتی نظیر نصب تابلوی راهنمای محوطه و ایجاد خانه فرهنگی چگاسفلی در یکی از اتاق‌های مدرسه روستا که قرار بوده انجام شود صورت نگرفته و این محوطه تاریخی با توجه به بی‌تفاوتی دولت و مسوولان امر در خصوص جا‌به‌جایی روستا هر روز آسیب جدیدی می‌بیند و هیچ بعید نیست که تا یک دهه آینده چیزی از شگفتی‌های تاریخی این محوطه باقی نماند.