خیال‌پردازی یا اعتمادسازی؟

ندا کروکپور- آمارها نشان می‌دهد که از میان ۶۵۰۰ شرکت دانش‌بنیان در کشور، ۹۵۰ شرکت در حوزه نفت، گاز، پتروشیمی و صنایع وابسته فعالیت می‌کنند؛ شرکت‌هایی که ۲۵ درصد از کل فروش شرکت‌های دانش‌بنیان را به خود اختصاص داده‌اند.
اواخر دی ماه سال گذشته بود که وزارت نفت در فراخوانی از شرکت‌های فناور و دانش‌بنیان متقاضی دریافت تسهیلات برای ارائه درخواست‌های خود دعوت کرد. این فراخوان در شش محور بهینه‌سازی مصرف انرژی، تحول دیجیتال در صنعت نفت، افزایش ضریب بازیافت از طریق احیای چاه‌های غیرفعال و کم‌بازده و سایر راهکارها، فلرینگ و بازیابی گازهای همراه نفت، ساخت بار اول محصولات استراتژیک صنعت نفت و تکمیل زنجیره ارزش صنایع پایین‌دستی نفت، گاز و پتروشیمی اعلام شد. همزمان وزیر عنوان کرد که وزارتخانه متبوعش تصمیم دارد از توان دانش‌بنیان‌ها برای احیای بیش از ۷۰۰ حلقه از چاه‌های کم‌بازده بهره بگیرد.
وزیر نفت اخیر اعلام کرده که بالغ بر۱۵۰ شرکت دانش‌بنیان در گام نخست فراخوان وزارت نفت برای دانش‌بنیان کردن صنعت نفت در زمینه‌های اولویت‌دار و ‎اشتغال‌آفرین چون بهینه‌سازی، احیای چاه‌ها و زنجیره ارزش مشارکت کردند. آن‌طور که جواد اوجی گفته قرارداد و ارائه تسهیلات به این شرکت‌ها پس از تایید نهایی، در اردیبهشت‌ماه آغاز می‌شود.
در سال جدید، به نظر می‌رسد وزارت نفت جلوتر از سایر وزارتخانه در زمینه بهره‌گیری از شرکت‌های دانش‌بنیان در حال حرکت است. دولت بر این باور است که توسعه دانش‌بنیان باعث افزایش بهره‌وری در همه بخش‌های اقتصاد و تولید می‌شود. با این حال باید دید که آیا شرکت‌هایی که اعلام آمادگی کرده‌اند می‌توانند در هزارتوی بوروکراسی اداری موفق شوند یا خیر.
سابقه حضور شرکت‌های دانش‌بنیان در صنعت نفت البته به امسال و پارسال برنمی‌گردد. شرکت‌های دانش‌بنیان در دوره تحریم‌ها توانستند به برخی تکنولوژی‌های مورد نیاز صنعت نفت و گاز دست یابند که از جمله آنها می‌توان به فناوری کاتالیست‌ها اشاره کرد که در سال ۱۳۹۴ حدود ۱۰ درصد از کاتالیست‌های مورد نیاز این صنعت توسط متخصصان داخلی تولید شد. نتیجه این شد که در این سال ایران به جمع تولیدکنندگان کاتالیست‌های پتروشیمی و تولیدکنندگان دستگاه‌ هات-‌تپ پیوست و به پنجمین دارنده فناوری ساخت قطعات خطوط لوله دریایی بدل شد. اهمیت این فناوری تا جایی است که بدون کاتالیست‌ها، تولید بسیاری از محصول‌ها در عرصه نفت، گاز و پتروشیمی ممکن نیست.
گزارش‌ها نشان می‌دهد که از ۸۵ نوع کاتالیست موجود در صنعت پتروشیمی ایران، در حال حاضر ۲۲ کاتالیست با ارزش بالغ بر ۱۲۳ میلیون دلار داخلی‌سازی شده و ۱۴ نوع دیگر با ارزشی بالغ بر ۷۰ میلیون دلار در دست اقدام است. با در نظر گرفتن ۶۵ دانش فنی استفاده‌شده در صنعت پتروشیمی ایران، ۱۰ دانش فنی داخلی‌سازی شده که از مهم‌ترین آنها می‌توان به دانش فنی تولید پروپیلن از متانول اشاره کرد. در این زمینه مشکلاتی از جمله کمبود منابع مالی برای شرکت‌های دانش‌بنیان وجود دارد.
دانش‌بنیان‌ها سکوت نکنند
محمود خاقانی کارشناس انرژی در گفت‌وگو با «جهان‌صنعت» می‌گوید: در دنیا چیزی به اسم معاونت دانش‌بنیان در دولت‌ها وجود ندارد. زیرا تمام موضوع‌های مربوط به دانش و پژوهش در بخش‌های آکادمیک و دانشگاه‌ها متمرکز است. در اروپا و آمریکا، حتی شرکت ملی نفت و گاز ایران قبل از انقلاب به همین صورت عمل می‌کردند که برای جذب نیروی انسانی هم شرکت‌های مختلف در دانشگاه‌ها نمایشگاه بر پا می‌کردند و از بین دانشجویان علاقه‌مند و بااستعداد به غرفه‌های این نمایشگاه‌ها مراجعه می‌کردند، اما اکنون با ایجاد دانش‌بنیان و پردیس‌های مختلف این کار انجام می‌شود که عملکرشان هم شفاف نیست.
او با بیان اینکه شرکت‌های دانش‌بنیان در برخی صنایع مثل خودروسازی به صورت حرفه‌ای عمل نمی‌کنند، تصریح کرد: چگونه با داشتن نهضت دانش‌بنیان در این همه سال، متوجه نشده‌ایم که خودروهای ما استاندارد نیست.خاقانی اضافه کرد: در صنایع نفت و گاز، نسبتا شرایط متفاوت است؛ طرح‌ها و پروژه‌ها بر اساس استانداردهای شناخته‌شده کشورهای غربی و اروپایی که قابل بیمه شدن است، انجام می‌شود. صنعتی نیست که به تازگی پا به عرصه گذاشته باشد. بنابراین آنچه در این صنعت به اسم دانش‌بنیان بیان می‌شود، روش تولید نیست. بلکه آنچه که امروز مطرح است این است که چگونه با هزینه کم تولید انجام شود.
به گفته خاقانی یکی از نگرانی‌های کارشناسان اقتصاد انرژی در صنعت نفت ایران همین موضوع است که در کشورهای همسایه و رقبای ما در بازار نفت، که نفت را تولید و صادر می‌کنند، به دلیل اینکه آنها به تکنولوژی‌های روز و فناوری‌های جدید دسترسی دارند، هزینه تولیدشان بسیار پایین است. اما در ایران هزینه تولید نفت و فرآورده‌های نفتی بالایی داریم.
این کارشناس انرژی با ذکر این مثال که در حال حاضر برای یک لیتر بنزین بیشتر از ۵/۱ تا دو دلار هزینه می‌شود، تصریح کرد: این در حالی است که بنزین را به قیمت ۱۰ سنت در داخل می‌فروشند. بنابراین ما با هزینه بالا تولید می‌کنیم و با ضرر هم می‌فروشیم. هیچ تجارتی به این صورت دوام ندارد.
خاقانی با انتقاد از شرکت‌های دانش‌بنیان گفت: این شرکت‌ها در زمینه احداث شرکت‌های پتروشیمی در مناطقی که به محیط‌زیست ضربه می‌زند، مثل همین قائله میانکاله سکوت کردند. در حالی که وظیفه شرکت‌های دانش‌بنیان است که تاثیرات مسائل زیست‌محیطی تمام پروژه‌ها را که در همه جای دنیا حرف اول را می‌زنند، بررسی و اعلام کنند.او تاکید کرد: در نتیجه اکنون انتظار می‌رود که با فعال شدن شرکت‌های بخش‌های دانش‌بنیان، اقدامات آنها منجر به این شود که اقتصاد ایران از حالت انحصاری‌ خارج شده و اقتصاد شفاف شود.
اعتماد به دانش‌بنیان‌ها
مرتضی بهروزی‌فر کارشناس انرژی هم در این رابطه به «جهان‌صنعت» می‌گوید: تکنولوژی‌ای که در صنعت نفت و گاز استفاده می‌شود جزو لبه تکنولوژی روز دنیاست. اینکه ما تصور کنیم شرکت دانش‌بنیان یک شرکت کوچک با توان محدود است که مشکلات صنعت پتروشیمی را در کوتاه‌مدت حل می‌کند، این‌گونه نیست.
وی افزود: به عنوان مثال انتظار اینکه از صفر باید چرخ را اختراع کنیم، غیرممکن است. در بعضی از مقوله‌هایی صنعت انرژی مانند بهینه‌سازی مصرف، کاهش انرژی و مصرف شاید در کوتاه‌مدت به نتیجه برسد، اما شرکت‌هایی که به عنوان شرکت‌های دانش‌بنیان نوپا هستند نمی‌توانند در کوتاه‌مدت مشکلات اساسی صنعت نفت و گاز را حل کنند.
بهروزی‌فر تاکید کرد: در این مسیر تعامل با شرکت‌های بزرگ دنیا تنها راه‌حل مناسب است. استفاده از تجربه‌های دانش فنی آنها و اخذ راهکار مناسب برای حل مشکلات در زمینه نفت و گاز ضروری است.او با بیان اینکه ایران نیاز دارد در آینده شرکت‌های دانش‌بنیان در زمینه نفت و گاز داشته باشد، تصریح کرد: صنعت نفت و گاز نیاز دارد که در حوزه پژوهش بتواند حرفی برای گفتن در دنیا داشته باشد.
علی وحدت رییس هیات عامل صندوق نوآوری و شکوفایی هم بر این باور است که درحال حاضر شرکت‌های توانمندی در بین دانش‌بنیان‌ها وجود دارند و اعتماد بیشتر از سمت صنعت نفت به شرکت‌های دانش‌بنیان و کار می‌تواند منجر به توسعه این شرکت‌ها شود.