اهمیت نرخ‌های بهره اسمی و واقعی در بازارها

«آنچه شما می‌بینید همان چیزی است که به دست می‌آورید.» آیا این گزاره درست است؟ یا به‌‌قول اهل منطق صادق است؟ نه! وقتی به نرخ بهره می‌رسیم چنین نیست. وقتی شما در تبلیغات بانک‌ها و موسسات اعتباری می‌بینید که اغواگرانه می‌گویند سپرده‌گذاری در بانک ما یا موسسه ما به شما به فرض ۲۰ درصد سود می‌دهد، این بدان معنی نیست که شما بعد از یکسال با پول خود می‌توانید ۲۰ درصد بیشتر کالا و خدمات خریداری کنید و سفره خود را «غنی‌سازی» کنید. احمد یزدان‌پناه اقتصاددان در یادداشتی به بررسی این مفاهیم و نرخ سود اسمی یا همان پول در برابر نرخ سود واقعی پرداخته است.
او در تشریح این مفهوم می‌گوید: وقتی شما یک میلیون پول خود را به فرض در حساب پس‌انداز بانکی می‌گذارید ارزش واقعی آن یک میلیون در چشم و دل شما بسته به آن است که با آن مبلغ چقدر کالا و خدمات می‌توانید بخرید؛ بنابراین، ارزش واقعی بهره‌ای را هم که از بانک می‌گیرید عبارت است از آنکه آن سود چقدر «قدرت خرید» دارد، وقتی اقتصادی از تورم در رنج است، قدرت خرید سود دریافتی شما کاهش می‌یابد.
اینجاست که برای یافتن بهره و سود واقعی دریافتی باید از نرخ بهره اسمی (پولی) یعنی همان مبلغی که پس از یک‌سال بابت افکندن مصرف حال خود به آینده پس‌انداز کرده بودید، که بانک به‌عنوان سود یا بهره به شما پرداخت نرخ تورم سالیانه را کسر کنید، یعنی کاهش قدرت خرید خود را از نرخ بهره اسمی در طول یک سال کم کنید. برخی از اقتصاددانان به جای نرخ تورم «نرخ تورم انتظاری» را مطرح می‌کنند. بهره اسمی مجموع نرخ بهره واقعی انتظاری و نرخ تورم انتظاری است.
مکانیسم انتخاب نرخ بهره
چگونه یک بانک یا موسسه قرض‌دهنده و اعتباری تصمیم می‌گیرد چه نرخ بهره‌ای را مطالبه کند؟ در اینجا او باید به دو چیز مهم توجه کند؛ چه نرخ بهره‌ای برای بانک ارزشش را دارد و برای او کفایت می‌کند تا پول خود را وام دهد؟ (یعنی نرخ بهره واقعی خود را که نصیب و عاید بانک می‌شود) دوم، چه مقدار از قدرت خرید بهره‌ها به‌دلیل تورم از بین می‌رود؟ به گزارش ایبنا این اقتصاددان مثال زده است: فرض کنید یک بانک می‌خواهد بر پایه وام‌دهی خود با نرخ بهره ۲۰ درصد عمل کند. حال به فرض اگر نرخ تورم ۱۰ درصد باشد (کم گرفتیم تا نرخ واقعی بهره منفی نشود). اگر بانک مزبور عامل تورم را نرخ بهره وام‌دهی خود در نظر بگیرد، آنچه به‌طور موثر و حقیقی دست او را می‌گیرد (۱۰ % = ۱۰ % – ۲۰%) است؛ لذا اگر بخواهد عامل تورم را لحاظ کند، باید نرخ بهره وام و تسهیلات پرداختی خود را در کف ۳۰ درصد تبیین و تعیین کند.
برندگان و بازندگان تورم
همیشه در بحث تورم بازندگان و برندگان آن مطرح هستند. اینکه توصیه اکید می‌شود در شرایط تورمی یعنی وقتی نرخ بهره یا سود واقعی منفی است و شما بهره را به قرض‌دهنده می‌دهید که کلی از نرخ تورم موجود کمتر است تا می‌توانید قرض بگیرید و اگر می‌توانید در بازپرداخت آن تعلل و تاخیر کنید! حال فرض کنید پیش‌بینی نرخ تورم توسط قرض‌دهنده ۱۰ درصد بود، ولی این نرخ به ۱۵ درصد افزایش پیدا کرد. نرخ بهره واقعی حالا ۱۵ درصد منهای ۳۰ درصد برابر ۱۵ درصرد شده است. بانک دچار ضرر و زیان به خاطر «تورم غیرانتظاری» (غیرانتظاری یعنی پیش‌بینی شما x بوده تورم به x+a افزایش یافته) شده، چرا که نرخ بهره واقعی (قدرت خرید) او از ۲۰ درصد به ۱۵ درصد افت و تنزل کرده است. در مقابل قرض‌گیرندگان به عنوان برنده سرانجام ۱۵ درصد بابت وام خود که با آن توانسته مصرف آینده را به حال تبدیل کند و قبل از ازکار‌افتادن زانو‌های خود ماشین نسبتا خوبی سوار شود، می‌پردازند.
اهمیت تفاوت نرخ‌های بهره
این تفاوت در نرخ بهره اسمی و نرخ تورم اهمیت خاصی دارد؛ چرا که از آثار تورم غیرانتظاری بود که قرض‌دهنده یعنی در کل به بانک‌ها لطمه وارد شد و در مقابل به قرض‌گیرندگان کمک شد. اگر پیش‌بینی قرض‌دهنده از تورم به حقیقت نزدیک بود و نرخ بهره اسمی مناسبی را مطالبه می‌کرد، نرخ بهره واقعی را عاید خود می‌کرد. این در واقع ایده اصلی چیزی است که در «اقتصاد پول و بانک» از آن با عنوان «اثر فیشر»Fisher Effect یاد می‌شود. وقتی تورم انتظاری تغییر می‌کند، نرخ بهره اسمی افزایش می‌یابد. هرچند تورم روی نرخ بهره واقعی اثری ندارد. (شاهد باشید من وارد مباحث فنی قضیه نمی‌شوم و سادگی بحث را حفظ می‌کنم). پس می‌توان نوشت: نرخ تورم انتظاری + نرخ بهره واقعی‌= نرخ بهره اسمی و یا نرخ تورم- نرخ بهره اسمی (پولی)‌= نرخ بهره واقعی. به‌دلیل آنکه وقتی نرخ تورم بالا از نرخ بهره‌ای است که به پس‌انداز شما یا وام‌دهی شما می‌پردازند، به‌جای عایدی و سودبری ضرر و زیان خود را رقم زده‌ایم.
امکان منفی شدن نرخ بهره اسمی
آیا امکان منفی شدن نرخ بهره اسمی وجود دارد؟ در برخی کشور‌ها آری. چرا؟ حیرت می‌کنید و عجیب است که بانک وام بدهد چیزی هم اضافه به آن! در اصل این همان Zero bound در حوزه بحث مهم نرخ‌های بهره است: نرخ بهره اسمی (نرخ بهره‌ای که با تورم تعدیل نشده) فقط می‌تواند تا حد و مرز صفر کاهش یابد و تنزل کند. شاید خواهید گفت بحث ابعاد معنی‌دار دیگری نیز دارد؛ حق با شماست باید درباره آنها بحث کرد و نیمه تاریک متغیر‌های اقتصاد مالی و پولی را روشنایی بخشید تا تصمیم‌گیری‌های ما هماهنگ با قواعد بازی بازار‌های مالی (بازار پول و بازار سرمایه) شود.