جنگ نفتکش‌ها برای جلوگیری از فرو‌پاشی دلار؟

محمود خاقانی *-نگرانی‌ها در بازار‌های بین‌المللی نفت خام در حال اوج گرفتن از احتمال نبرد توقیف نفتکش‌های بین آمریکا و جمهوری اسلامی ایران است. روز جمعه هشتم اردیبهشت ۱۴۰۲ رویترز به نقل از منابع مطلع مدعی شد که توقیف یک نفتکش با پرچم جزایر مارشال که حامل نفت خام صادراتی از خلیج‌فارس برای شرکت آمریکایی شورون و به مقصد آمریکا بود توسط نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران یک اقدام تلافی‌جویانه علیه آمریکا به دلیل توقیف یک نفتکش حامل نفت خام ایران در دریا نزدیک آفریقا بوده است. خبرگزاری رویترز به نقل از حداقل سه منبع مطلع گزارش کرده است که در راستای اعمال تحریم علیه جمهوری اسلامی ایران، نفتکش حامل نفت خام ایران به مقصد چین را آمریکا اوایل اردیبهشت ماه ۱۴۰۲ در آب‌های بین‌المللی متوقف و نفت خام آن را با یک حکم دادگاه در آمریکا مصادره کرده است. ایران اما، به گزارش خبرگزاری ایرنا و به نقل از پایگاه اطلاع‌رسانی ارتش جمهوری اسلامی ایران گزارش کرده که نفتکش توقیف‌شده «متخلف» بوده و «چهارشنبه‌شب در خلیج‌فارس پس از تصادم با شناور ایرانی موجب مفقود و مصدوم شدن چند خدمه ایرانی شده بود.»
کشورها خواهان تجارت انرژی با ارزی غیر ‌از دلار؟
در سال ۱۳۸۰ مرحوم نوربخش رییس کل وقت بانک مرکزی و مرحوم کاظم‌پور اردبیلی مشاور وزیر وقت نفت طرحی را به مهندس زنگنه وزیر وقت نفت پیشنهاد کردند که براساس آن مطالعه‌ای برای معاوضه انرژی با انرژی (معاوضه نفت‌خام حوزه دریای خزر با نفت خام خلیج‌فارس، معاوضه گاز طبیعی ایران با گاز طبیعی کشورهای همسایه آسیای مرکزی و قفقاز و معاوضه گاز طبیعی ایران با برق- ارمنستان، جمهوری آذربایجان، ترکمنستان و…) و نیز ایجاد یک بازار بین‌المللی نفت‌خام در جزیره کیش برای تجارت فرآورده‌های نفتی با ریال به منظور کاهش تدریجی یارانه‌های سوخت و فروش سهام بخش پایین‌دستی صنعت نفت و تولید برق به مردم به منظور هدفمند کردن یارانه‌های سوخت (هدفمند کردن به این معنی که یارانه‌های سوخت به بخش‌های تولیدی در داخل کشور نظیر صنعتی، کشاورزی و همچنین بهداشت و درمان، حمل‌ونقل عمومی، آموزش‌وپرورش و… هدایت شوند) و در نتیجه به مردم به ازای یارانه‌های سوخت سود سهام مشارکت در تولید، توزیع و فروش انرژی پرداخت شود. پس از موافقت مهندس زنگنه گروهی از مدیران و کارشناسان متخصص صنعت نفت در این راستا مامور شدند و اقدام لازم را به عمل آوردند. بورس بین‌المللی نفت ایران در جزیره کیش در اواخر دولت هشتم در اوایل سال ۱۳۸۴ آماده بهره‌برداری شد، اما متاسفانه این‌گونه طرح‌ها در دولت‌های نهم و دهم به خوبی پیگیری نشدند و حتی معاوضه نفت خام دریای خزر متوقف شد.
دولت‌های یازدهم و دوازدهم نیز به دلیل مشکلات و درگیری‌های مرتبط با برجام و بعد از خروج آمریکا از برجام و فشارهای کاسبان تحریم به دولت چنان درگیر بودند که نتوانستند به این مهم توجه لازم را مبذول کنند. در نتیجه برنامه دلارزدایی اقتصاد خرد و کلان ایران توسط کاسبان تحریم به گروگان گرفته شد و صدمه دید. متعاقبا دولت ترامپ توانست با تحریم‌های دلاری به اقتصاد خرد و کلان ایران فشار حداکثری وارد کند.
روبل جایگزین دلار برای تجارت گاز طبیعی
روسیه پس از تحریم دلار آمریکا علیه صنعت انرژی روسیه مشتریان اروپایی گاز طبیعی را وادار کرد که به جای دلار با روبل بهای گاز وارداتی به روسیه را پرداخت کنند. در واقع سیاست تحریم دلاری آمریکا علیه روسیه پس از ماجرای اوکراین به طور قابل توجهی ناکام ماند.
دلار در آستانه خروج از بازار بین‌المللی انرژی
دلار اولین بار توسط خاندان آل‌سعود در سال ۱۹۷۳ در تجارت نفت خام وارد شد، به این نحو که عربستان نفت خود را فقط به ازای دریافت دلار می‌فروخت. در سال ۱۹۷۵ اوپک با فشار عربستان موافقت کرد که نفت خام اوپک فقط به ازای دریافت دلار فروخته شود. از آنجا به بعد دلار در معاملات طلا و سایر کالا‌ها نقش انحصاری پیدا کرد، اما در حال حاضر با توجه به کسری بودجه کلان و بدهی‌های قابل توجه آمریکا به جهان دلار در شرایط خوبی به سر نمی‌برد و کشورهای تولید‌کننده و صادر‌کننده نفت خام و کالا به طور جدی در حال بررسی جایگزینی دلار در اقتصاد کلان‌شان هستند.
«بریکس» تعجیل در شکست دلار
به طوری که خبرگزاری‌ها گزارش کرده‌اند چند هفته مانده به موعد برگزاری اجلاس سالانه کشورهای عضو گروه «بریکس» وزرای خارجه ایران و عربستان عازم کیپ تاون در آفریقای‌جنوبی به منظور اعلام آمادگی برای عضویت در «بریکس» هستند.
خبرگزاری اقتصادی بلومبرگ گزارش کرده که علاوه بر ایران پنج دولت عربی شامل عربستان، امارات متحده عربی، بحرین، مصر و الجزایر در نشست امسال گروه «بریکس» در آفریقای‌جنوبی شرکت خواهند کرد. آنیل وکلان نماینده آفریقای جنوبی میزبان اجلاس «بریکس» گفته که در مجموع ۱۹ کشور خواهان پیوستن به گروه اقتصادی «بریکس» هستند. وی افزوده که هر روز درخواست‌های بیشتری برای عضویت در گروه «بریکس» دریافت می‌کنند.
آن‌طور که خبرگزاری بلومبرگ ارزیابی کرده است رشد اقتصاد کشورهای گروه «بریکس» به زودی از رشد اقتصادی گروه صنعتی مشهور به گروه هفت یا
«جی ۷» به رهبری آمریکا بیشتر خواهد شد.
این در حالی است که کشورهای عضو گروه «بریکس» از جمله برزیل، آفریقای‌جنوبی، هند، چین و روسیه با جمعیتی حدود ۴۰ درصد کل ساکنان کره زمین، حدود یک‌چهارم از تولید ناخالص جهانی را در اختیار دارند.آلکساندر باباکوف معاون دوما، پارلمان روسیه، اخیرا گفته بود که کشورهای عضو «بریکس» در حال مطالعه روی یک ارز جدید هستند که در نشست آتی «بریکس» مورد بررسی و اتخاذ تصمیم لازم قرار خواهد گرفت.
چرا دلار مشتری ندارد؟
۱- اقدام بانک مرکزی آمریکا به افزایش نرخ بهره به منظور جلوگیری از افزایش نرخ تورم در آمریکا. افزایش نرخ بهره احتمال دارد موجب رکود اقتصادی در آمریکا شود. در همین حال افزایش نرخ بهره برای دلار اقتصاد‌هایی که به دلار وابسته‌اند را با مشکلات اقتصادی کلان و خطرآفرین دست به گریبان
کرده است.
۲- تحریم واردات انرژی از روسیه و ایران که موجب بحران انرژی در اروپا و در نتیجه اقتصاد خرد و کلان غرب را با چالش‌های جدی مواجه کرده است.
آیا آمریکا برای حفظ دلار در تجارت جهانی انرژی جنگ جهانی سوم را شروع خواهد کرد؟
توقیف نفتکش حامل نفت خام ایران به مقصد چین و توقیف نفتکش حامل نفت خام خلیج‌فارس به مقصد آمریکا موجب نگرانی بازارهای بین‌المللی نفت خام شده است، زیرا آمریکا با افزایش تنش در آسیا به دلیل نگرانی از خروج دلار به عنوان یک ارز ذخیره‌ای توسط بانک‌های مرکزی ممکن است دنبال یک درگیری نظامی و به خطر انداختن صلح جهانی باشد.
ناظران آگاه با افزایش مخالفت‌های عمومی در اروپا برای کمک نظامی به اوکراین و تداوم جنگ اوکراین امیدوار هستند که سیاست‌های واسطه‌گری چین برای صلح در خلیج‌فارس و سایر نقاط جهان موجب بازدارندگی سیاست تنش‌آفرینی آمریکا و به خطر انداختن صلح جهانی باشد.
برخی از گزارش‌ها حاکی از آن است که اوکراین برخلاف نظر آمریکا با سفر دیپلمات‌های چینی به اوکراین برای شروع مذاکرات صلح با روسیه موافقت کرده است.
* کارشناس بین‌المللی انرژی