زمان عبور از خودکفایی

دکتر فرشاد ابراهیم‌پور*
سیاست‌های اقتصاد کشاورزی در جوامع مختلف، تابع مسائل جغرافیایی، ژئوپولیتیک، اکولوژیک، فرهنگ سیاسی، شیوه تولید تاریخی، الگوهای نرمال کشت، میزان دسترسی به منابع آبی و تکنولوژی و همچنین سطح تعاملات بین‌المللی کشورهاست و معمولا جز در حوزه تکنولوژی، نمی‌توان نسخه سیاست‌های اقتصاد کشاورزی در جوامع مختلف را برای کشورهای در حال توسعه از جمله ایران تجویز کرد.
اقتصاد ایران دهه‌هاست که از غلبه هژمونیک دو پارادایم مخرب رنج می‌برد: نخست، دولت‌زدگی شدید در تمامی ساحات و شئون اقتصادی و دوم، غلبه رویکردهای ایدئولوژیک اقتصادی متعلق به دوران جنگ سرد نظیر رویکردهای اتارکیکی و مبتنی بر خودکفایی. در دشواره نخست، انگیزه سود بخش خصوصی که در طول تاریخ موتور پیشران تمدن بوده است، توسط دولت‌ها با ایده مصلحت‌گرایی و حمایت از حقوق مصرف‌کنندگان به چالش کشیده شده و در دشواره دوم، اصل رونق‌آفرین «مزیت نسبی» جای خود را به مصلحت نمایشی برای یک مانور ایدئولوژیک می‌دهد. همین دو مساله باعث شده‌اند که کشاورزی در اقتصاد ایران همواره در حالت معیشتی و کشت نوبتی باقی بماند و ایران هرگز نتواند به رغم پتانسیل‌های بسیار استراتژیکی کشاورزی‌اش به توفیقی که شایسته آن بوده، دست پیدا کند؛ این در شرایطی است که بیش از ۹۰ درصد از آب مصرفی کشور در این زمینه استفاده می‌شود و بیش از ۱۳ درصد از برق تولیدی کشور و ۸ درصد از تولید گازوئیل و ۵ درصد از کل گاز تولیدی کشور در این زمینه مورد استفاده قرار می‌گیرد. بخش یاد‌شده نه تنها نسبت به منابع دریافتی بازدهی اقتصادی چندانی ندارد، بلکه شدت مصرف آب توسط این بخش از اقتصاد، باعث بروز ابرچالش‌هایی چون فرونشست زمین در کشور شده است. سیاستگذاری بانکی و یارانه‌ای و مالیاتی غلط در کنار رویکردهای مخربی چون خرید تضمینی توسط دولت، باعث از میان بردن الگوی کشت تاریخی و عدم جایگزینی الگوی کشت مدرن و همچنین برجای گذاشتن بیش از ۳۵ میلیون تن ضایعات از مجموع ۱۱۳ میلیون تن تولیدات محصولات کشاورزی در کشور شده است. کشور هلند با مساحتی معادل وسعت استان مازندران در ایران و کمی کوچکتر از ایالت مریلند در آمریکا، دومین صادرکننده بزرگ محصولات کشاورزی در دنیاست. عظمت حجم صادرات بیش از ۱۰۵ میلیارد یورویی محصولات کشاورزی توسط این کشور، زمانی هویدا خواهد شد که بدانیم ایران برای سال جاری در لایحه بودجه، ۱۴ میلیارد دلار فروش نفت در نظر گرفت  که مطابق با آمار سازمان برنامه و بودجه کشور تا پایان آذرماه، کمتر از ۵۱ درصد از این رقم پیش‌بینی‌شده تحقق پیدا کرد و تا پایان سال نیز، بیش از ۶۰ درصد از حجم پیش‌بینی پذیرفته، فراتر نخواهد رفت. تولید این حجم از ارزش افزوده در بخش کشاورزی آن هم در کشوری با تنها ۴۱ هزار کیلومترمربع وسعت (که نیمی از وسعتش به دلیل کوهستانی بودن و همچنین پایین‌تر بودن ارتفاع از سطح دریا، غیرقابل کشت است) شگفت‌انگیز است. خاصه اینکه در کشور یاد‌شده حامل‌های انرژی بسیار گران‌قیمت است و فوب آمستردام از بالاترین فوب‌های ارزش‌گذاری حامل‌های انرژی در جهان است و میزان ساعات آفتابی در این کشور، از ۶ ساعت نور فراگیر در شبانه‌روز فراتر نمی‌رود و در عین حال در ایران، به رغم وجود سوخت ارزان و دستکم ۱۱ ساعت نور فراگیر به طور میانگین و تنوع اقلیمی بسیار گسترده و وجود نیروی کار ارزان‌قیمت، عایدات اقتصادی کشور در این زمینه، به طور خالص با کسر واقعی هزینه‌ها، منفی ده‌ها میلیارد دلار خواهد بود.
این کشور، در سده هفدهم میلادی مرکز تجارت ادویه و چاشنی‌های مواد غذایی در اروپا بود، اما پس از جنگ جهانی دوم که قحطی موجب مرگ ده‌ها هزار هلندی شد، دولت و بخش خصوصی این کشور در یک اجماع ملی تاریخی که به اجماع «همبستگی تولید غذا» شهره شد، کوشیدند تا علاوه بر تامین بهینه، با‌کیفیت و ارزان مواد غذایی برای شهروندان خود، بخش زیادی از نیازهای اروپا و جهان را نیز تامین کنند. این کشور با داشتن ۱۷ میلیون راس دام سنگین و نیمه‌سنگین و تولید سالانه ۱۰۴ میلیون قطعه مرغ، بزرگ‌ترین تولیدکننده و صادرکننده گوشت در قاره اروپاست. عمده محصولات کشاورزی هلند در شبکه‌ای بزرگ‌مقیاس در حوزه تکنولوژیک با مساحت ۱۰ هزار هکتار زمین تولید می‌شود. این رویکرد در به‌کارگیری گلخانه‌های هیدروپونیک باعث شده تا میزان محصولاتی که به طور معمول و با استانداردهای جهانی به ۱۰ هکتار سطح زیر کشت نیاز دارند، در مساحتی کمتر از یک هکتار به عمل بیایند و کمتر از نیمی از استانداردهای جهانی مصرف آب را در راستای تولید محصولات به کار بگیرند، به عنوان مثال در این کشور برای تولید یک کیلو گوجه‌فرنگی حدود ۲ لیتر آب مصرف می‌شود و میانگین جهان برای مصرف آب مورد نیاز جهت تولید یک کیلو گوجه‌فرنگی ۱۱۲ لیتر است!
عمده مراکز R&D (تحقیق و توسعه) شرکت‌های بزرگ صنایع غذایی جهان، در هلند قرار دارند: نستله، پپسی، آن‌هایزر، GBS، کوکاکولا، تایسون، مارچ، آرچر دنیل، کارگیل، دانون، یونیلیور، کرافت هاینز و… همگی کار خود را روی تحقیق و توسعه محصولات جدید در صنعت غذایی و کشاورزی، در هلند مورد پیگیری قرار می‌دهند.
کشور هلند در حوزه تولید گوشت و شیر آزمایشگاهی با تکیه بر فناوری‌های چاپگر سه‌بعدی و کشت سلولی، کشاورزی عمودی، بازفرآوری بذرها بر پایه بیوتکنولوژی و مهندسی ژنتیک، فناوری روباتیک در پروسه‌های کشاورزی، حرف اول را در جهان می‌زند.
همانند آمریکا که منطقه‌ای را به نام سیلیکون‌ولی برای تجمیع تحقیقات پیشرفته اقتصادی در حوزه اقتصاد فناوری اطلاعات به وجود آورده و غول‌های بزرگی چون ماکروسافت، گوگل، متا، ایکس و… را در آنجا دور هم جمع کرده است، هلند نیز منطقه‌ای به نام Seed valley را به وجود آورده که علاوه بر دفاتر تحقیق و توسعه شرکت‌های بزرگ صنایع غذایی جهان، یک محیط بزرگ شتاب‌دهنده برای سایر شرکت‌های پروسسور در حوزه فرآوری بذرها و گیاهان جدید ایجاد کرده که بیش از ۷۰۰ استارت‌آپ یونیکورن (با ارزش بیش از یک میلیارد دلار) حوزه کشاورزی را در خود جای داده است. سرمایه‌گذاری‌های این شرکت‌ها در حوزه‌هایی چون اصلاح نژاد دام و ماکیان، تولید حشرات به عنوان آفت‌کش ارگانیک، تولید گیاهان جایگزین با کامودیتی‌های اصلی نظیر استویا که به جای شکر به کار خواهد رفت، تولید نطفه تخم‌مرغ، داروها و مکمل‌های دامی، کودهای ارگانیک غیرشیمیایی، ایجاد مزارع کوچک بر پایه اینترنت اشیا، تولید غذای صبحانه و غذای کودک، آب‌ فرامعدنی، نوشیدنی‌های جدید از جمله‌ انرژی‌زاهای بدون شکر، پهپادها و روبات‌های ارزیاب و کشاورز، اپلیکیشن‌های آموزش کشاورزی، هواشناسی کشاورزی و فرآورده‌های قهوه و شکلات و… فعال هستند. بزرگ‌ترین بورس کالاهای کشاورزی جهان نیز در این منطقه قرار دارد.در واقع می‌توان دریافت که هلند بدون تلاش برای سرمایه‌گذاری در همه حوزه‌های تکنولوژیک و صرفا با در نظر داشتن دو اصل بدیهی اقتصادی «مزیت نسبی» و «محدودیت منابع»، کوشیده تا با سرمایه‌گذاری در این عرصه، امنیت خود را تامین کند. هلند با این رویکرد، توانست بدون سرمایه‌گذاری گسترده در عرصه نظامی و بدون سرمایه‌گذاری در همه حوزه‌های تکنولوژیک برای دستیابی به آستانه تکنولوژی، بدون بازدهی اقتصادی و اثرگذاری بر افزایش حجم تولید ناخالص داخلی، با داشتن سهمی بزرگ در تکنولوژی‌های این حوزه و همچنین با بازارسازی وابسته‌کننده از جانب خود، دیگران را وادار به پاسداری از امنیت ملی خود کند و در عین حال از مصائب زیست‌محیطی نیز به دور بماند. این رویکرد، باید به یک استراتژی ملی و یک سند جامع هوشمند ملی در حوزه کشاورزی و غذا در ایران منجر شود که هم بخش بزرگی از مشکلات اقتصادی کشور را حل کند و هم ایران را از آفات مصون بدارد.
* آگرواکولوژیست و استاد دانشگاه