دولت ناترازی‌ها

گروه انرژی- معاون راهبری و نظارت بر بهره‌برداری آبفای کشور پیش‌بینی کرده که سال پیش‌رو ۱۶ استان کشور با بحران کم‌آبی رو‌به‌رو شوند؛ خبر نگران‌کننده‌ای که از اوضاع وخیم خشکسالی و کمبود آب در سال آینده حکایت دارد. اگرچه این وضعیت قابل پیش‌بینی بوده، با وجود این کمبود آب هم مثل ناترازی‌های دیگری که اقتصاد کشور را تهدید می‌کند، سال آینده به معضلات کشور اضافه خواهد شد.
بحران آب ابربحرانی است که در یک دهه اخیر بارها از سوی کارشناسان اقتصادی به دولت‌ها گوشزد شد؛ نتیجه آنکه نه‌تنها برای مقابله با اثرات مخرب آن تلاشی نشد، بلکه هر سال که خشکسالی‌ها گسترده‌تر می‌شوند، پیامدهای این بحران هم بیشتر خود را نشان می‌دهد.یک دهه پیش مسعود نیلی اقتصاددان برجسته ایران که این روزها از دانشگاه صنعتی‌شریف هم بازنشسته شده، در گزارشی از ابربحران‌های پیش روی اقتصاد ایران از آب به عنوان یک ابربحران یاد کرد. آن روزها اما دولت یازدهم سرمست از پیروزی در انتخابات توجهی به این هشدارها نکرد. دولت دوازدهم هم آنقدر درگیر تحریم‌ها شد که مسائل مهمی مثل آب اصلا به حساب نیامد. نتیجه این شد که امروز نه‌تنها بازیابی تالاب‌ها تبدیل به یک آرزو شده، بلکه تامین آب شرب هم مساله‌ساز شده و به ناترازی‌های اقتصاد افزوده است. یعنی بعد از گاز، بنزین و برق، حالا آب هم جزو ناترازی‌ها محسوب می‌شود که سال آینده دولت چاره‌ای جز سهمیه‌بندی ندارد.
اگرچه محسن اردکانی مدیر‌عامل آبفای تهران گفته که تابستان پیش‌رو برای پایتخت موضوع سهمیه‌بندی آب در دستور کار نیست، اما طبیعتا در استان‌های کم بارش چاره‌ای جز سهمیه‌بندی نیست،
اما علیرضا قاسمی معاون راهبری و نظارت بر بهره‌برداری آبفا می‌گوید که امسال هم با پدیده خشکسالی مواجه شدیم، به طوری که میزان بارش‌ها در کشور نسبت به میانگین بلند‌مدت ۳۸ درصد و نسبت به سال قبل ۳۴ درصد کمتر بوده است به‌گونه‌ای که در سال گذشته فقط چهار استان در شرایط بحرانی کم‌آبی قرار داشتند، ولی پیش‌بینی می‌شود سال پیش‌رو حداقل ۱۶ استان با بحران کم‌آبی روبه‌رو باشند.او مشخصا درباره استان اصفهان گفت: بارندگی‌ها در استان اصفهان ۶۱ درصد نسبت به سال قبل کاهش یافته است که انتظار می‌رود با مساعدت شرکت آب‌ منطقه‌ای سامانه دوم آبرسانی در استان اصفهان هرچه زودتر در مدار بهره‌برداری قرار گیرد.
دست به دامان آب‌های ژرف
فقر منابع آبی راهکارهای مختلفی را پیش روی دولت قرار داده است؛ از طرح انتقال آب از خلیج‌فارس گرفته تا واردات آب و البته استفاده از آب‌های ژرف. هر چند وزیر نیرو اعلام کرده برداشت از این آب‌ در مرحله پژوهش و انجام چند طرح پایلوت قرار دارد، اما برنامه‌هایی برای برداشت از آب‌های ژرف در نظر گرفته شده است.ایسنا در این رابطه طی گزارشی می‌نویسد: آب‌های ژرف به آب‌های زیرزمینی گفته می‌شود که در عمق بیش از ۱۵۰۰ متری زمین قرار دارد. البته برخی کارشناسان آب‌های پایین‌تر از عمق ۳۰۰ متری زمین را آب ژرف می‌دانند، چراکه به سادگی قابل دستیابی نیست. هرچند بخشی از این آب‌ها، به عنوان آب‌های فسیلی چندین‌هزار ساله و تجدیدناپذیر شناخته می‌شود، اما تحقیقات علمی نشان می‌دهد حجم عظیمی از آب‌های ژرف، قابل استفاده است.
منابع آب تجدیدپذیر منابعی هستند که آب برداشت‌شده از آنها، طی یک یا چند سال توسط بارش‌ها جایگزین می‌شوند، ولی منابع آب تجدیدناپذیر با روان‌آب‌های ناشی از بارندگی‌ها ارتباط ندارند.
درواقع زمان تغذیه مجدد آبخوان‌های منابع آب تجدیدناپذیر، بسیار طولانی و به نوعی غیر‌قابل تخمین است. به عبارت دیگر، منظور از منابع آب‌های ژرف تجدیدناپذیر، همان آب‌های فسیلی بوده، درواقع آب فسیلی به سفره‌های قدیمی از آب گفته می‌شود که هزاران سال پیش و در شرایط اقلیمی خاص آن زمان‌ها در زیرزمین ذخیره شده است.از طرفی میزان مواد جامد محلول و شوری در این‌گونه آب‌ها بسیار زیاد است و از کیفیت مطلوب برخوردار نیستند. البته نوع دیگری از آب ژرف وجود دارد که به نوعی، آب‌های ژرف تجدیدپذیر هستند و بیشتر در پهنه‌های گسلی اعماق زمین یافت می‌شوند. این نوع از آب‌های زیرزمینی قابل تغذیه از روان‌آب حاصل از بارندگی‌ها هستند.
کیفیت این نوع آب‌ها در مقایسه با آب‌های فسیلی نیز به مراتب بهتر و مطلوب‌تر است. بنابراین آب‌های ژرف نوعی آب زیرزمینی هستند که در اعماق زیادتر قرار دارند و در بسیاری از مناطق جهان ذخیره آب این منابع فراوان است و در صورت فقدان ذخایر آب زیرزمینی در عمق‌های متعارف، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار می‌شوند.هرچند برخی کارشناسان نسبت به استفاده از آب‌های ژرف هشدار می‌دهند و این طرح را باعث به هم خوردن شرایط اقلیمی می‌دانند، با این حال علی‌اکبر محرابیان وزیر نیرو به‌تازگی اعلام کرده آب ژرف یک منبع بسیار ارزشمند است که باید برای برداشت آن برنامه‌ریزی‌های لازم به عمل آید. در سال‌های گذشته در بخش پژوهش کارهایی صورت گرفت که نتایج خوبی را به همراه داشت. آنچه که امروز باید در دستور کار قرار گیرد، تعریف و اجرای پروژه‌ای است که در مراحل اجرایی اطمینان‌بخش باشد.
به گفته وی، به این منظور تعدادی پروژه در منطقه سیستان‌و‌بلوچستان تعریف شده که برخی از آنها اجرایی و برخی از آنها در مرحله پژوهش و تحقیق است. زمانی که آب ژرف را بهره‌برداری می‌کنیم، باید به چند عامل گرما، فشار و میزان شوری توجه شود، چراکه این آب در فرآیند شیرین‌سازی قرار می‌گیرد و این سه پارامتر باید مورد توجه باشد. در حال حاضر کار تحقیق و پژوهش و اکتشاف در آب‌های ژرف ادامه دارد و در کنار این مساله پروژه‌ای که جنبه بهره‌برداری و تحقیق داشته باشد را در دست اجرا داریم.
عیسی بزرگ‌زاده سخنگوی صنعت آب هم در این رابطه می‌گوید: هدفگذاری اولیه حفر ۱۰ چاه ژرف برنامه‌ریزی‌شده که معادل ۱۰۰۰ میلیارد تومان برای این موضوع و طرح‌های فناورانه در نظر گرفته شده، اکنون پروژه آب ژرف در مرحله مطالعه بوده و تاکنون چهار حلقه چاه حفر شده و توافقنامه‌ای در همین راستا با معاونت علمی منعقد شده است.
طرح‌هایی در حال اجراست و اگر اثبات شود که منبع مطمئنی است، برداشت انجام می‌شود. در دولت سیزدهم اتفاق مهمی که در این حوزه افتاد این بود که شورای‌عالی آب ژرف تشکیل شد.به گفته سخنگوی صنعت آب، در حال حاضر پروژه تحقیقاتی روی آب‌های ژرف انجام می‌شود، در این راستا چند چاه در استان‌های سیستان‌و‌بلوچستان حفر شد که عمده آن در سیستان بوده است.
در برخی استان‌ها نیز استفاده از آب‌های ژرف پیشنهاد شده است، منابع آب‌های ژرف نیازمند یک استمرار از نظر زمانی هستند به‌طوری که اگر یک چاه حفاری و تجهیز می‌شود، تداوم آبدهی باید چک شود و براساس آن برنامه‌ریزی شده و بسط پیدا کند.
باید توجه داشت که این منابع صرفا باید برای آب‌های شرب مورد استفاده قرار بگیرد. آب‌های ژرف را نمی‌توان برای مصارف صنعتی و کشاورزی مورد استفاده قرار داد و تنها در مکان‌هایی که مشکل تامین آب شرب داریم، می‌توان از آب‌های ژرف استفاده کرد، اما فعلا در حد کار مطالعاتی و تحقیقاتی است.
آب‌های ژرف عمدتا تجدیدناپذیرند
تورج کشاورز کارشناس ارشد هیدرولوژی درباره برداشت از آب‌های ژرف می‌گوید: آب‌های ژرف عمدتا آب‌های تجدیدناپذیرند، بنابراین زمانی که یک مخزن تجدیدناپذیر دارید، همچون آبخوان‌های عادی نیستند که هر سال با بارش باران حجم آنها اضافه شود. در آب‌های ژرف به دلیل اینکه در چرخه آب نیستند باید برداشت از آنها بسیار مدیریت شده باشد، زیرا حتی اگر در چرخه آب وجود داشته باشد، این آب به سرعت بازنمی‌گردد و سالانه جبران نمی‌شود. وی با تاکید بر اینکه تحقیقاتی روی این موضوع انجام نشده و به فرض اینکه آبخوان ژرف در چرخه آب امروزی نیز وجود داشته باشد و تغذیه شود نمی‌توانیم مانند آبخوان‌های سطحی دیگر با آن رفتار کنیم و باید شرایط آبخوان شناخته شود، تصریح کرد: باتوجه به اینکه عمدتا این آب‌ها تجدیدپذیر نیستند، برداشت آنها برای حل مشکل آبی کشور تنها یک مسکن است و نمی‌توان روی آن برنامه‌ریزی طولانی‌مدتی انجام داد، مگر اینکه حالت استثنایی وجود داشته باشد که امروز مشخص نیست و باید تحقیقات زیادی انجام شود. این کارشناس ارشد هیدرولوژی افزود: آبی را که از عمق ۳۰۰۰ متری بیرون می‌آوریم حتی اگر در چرخه آب باشند تا آب جدید به این عمق برسد، زمان زیادی طول می‌کشد، اما به صورت عمومی آبخوان‌های ژرف قابل تجدید نیستند؛ بنابراین استفاده از این آب‌ها باید بسیار مدیریت شده باشد چراکه جزو مخازن استراتژیک به حساب می‌آیند و باید در لحظه آخر و نقطه پایانی از آن استفاده کرد.به گفته کشاورز، آب‌های ژرف در عمق ۳۰۰۰ متری و عمق ۱۸۰۰ متری کشف شده و آنچه که برداشت می‌شود، در عمق ۳۰۰۰ متری است، باتوجه به اینکه عمق این آب‌ها زیاد است، تاثیری در فرونشست ندارند یا اگر هم داشته باشند، بسیار کم خواهد بود، چراکه عمقی که آب‌های ژرف کشف می‌شوند، بسیار زیاد است و تاثیری در لایه‌های بالایی ندارند.به اعتقاد کارشناسان، باتوجه به وضعیت منابع در کشور لزوم مدیریت مصرف بیش از هر زمانی خودنمایی می‌کند استفاده از همه منابع آبی می‌تواند مشکلات جدی را در آینده ایجاد کند، لذا لازم است به موضوعات مدیریت مصرف توجه ویژه شود.