18 - 09 - 2024
سایه گل‌سنگ‌ها بر سر تخت‌جمشید
نادر نینوایی- سال‌هاست که مساله گل‌سنگ‌ها تبدیل به یکی از مشکلات جدی آثار تاریخی سنگی در اقصی نقاط کشور از جمله در تخت‌جمشید شده است.
اخیرا خبرگزاری فرانسه با انتشار گزارشی از مواجه شدن تخت‌جمشید با خطر جدی تخریب توسط گُل‌سَنگ‌ها خبر داده است تا بار دیگر نگرانی‌ها درخصوص وضعیت حفاظت از آثار این مجموعه تاریخی افزایش یابد.
بر پایه این گزارش، این موجودات جلبکی و قارچی در دل ویرانه‌های تخت‌جمشید لانه کرده و در حال فرسایش مدام آن بوده که البته کارشناسان ایرانی نیز در تلاش برای از بین بردن آنها هستند.
در این گزارش این‌طور نقل شده که گل‌سنگ‌ها می‌توانند کنده‌کاری‌ها و نقش برجسته‌های روی سنگ‌ها را ظرف 50 تا 100سال به گردوغبار تبدیل کنند. پیگیری‌های «جهان‌صنعت» از یک مقام آگاه گویای آن است که اگرچه تهدید گل‌سنگ‌ها همواره وجود دارد اما وضعیت تخت‌جمشید مخاطره‌آمیزتر از قبل نشده و همچنان کارگاه‌های مرمت و گل‌سنگ‌زدایی در این مجموعه تاریخی فعال بوده و در حال زدودن گل‌سنگ‌ها از روی آثار تاریخی هستند.
با وجود این، آنچه که مسلم است حتی اگر تهدید گل‌سنگ‌ها آنقدر که در برخی رسانه‌ها مطرح می‌شود، جدی نباشد، باز هم مساله مبارزه با آنها و انجام مستمر و در ابعاد وسیع عملیات گل‌سنگ‌زدایی الزامی است و نباید توجیهاتی نظیر کم بودن بودجه یا وسیع بودن محوطه باستانی تخت‌جمشید و تعدد آثار آن، مانع رسیدگی به وضعیت این مجموعه تاریخی و هویتی ایرانیان شود.
تهدید شیمیایی و فیزیکی گل‌سنگ‌ها
سعید فلاح‌فر، کارشناس مرمت و احياي بناها و بافت‌هاي تاريخي درخصوص خطرات گل‌سنگ‌ها برای تخت‌جمشید به «جهان‌صنعت» گفت: گل‌سنگ‌ها هم به لحاظ شیمیایی و هم به لحاظ فیزیکی می‌توانند آسیب‌رسان باشند و تداوم فعالیت آنها می‌تواند باعث ایجاد فرسایش در لایه‌های رویی سنگ‌ها شود. همچنین گل‌سنگ‌ها می‌توانند باعث گسترش ریزترک‌های سطوح سنگی شوند و از این طریق آسیب فیزیکی در آثار به‌وجود آورند. از طرفی به لحاظ بصری هم گل‌سنگ‌ها در کتیبه‌های سنگی آسیب بصری ایجاد می‌کنند و تمام این موضوعات و آسیب‌ها درخصوص گل‌سنگ‌ها مطرح است.
وی افزود: البته موضوع گل‌سنگ‌ها بسیار جدی است اما مواردی دیگری نیز هستند که بناهای ما را تهدید می‌کنند و به نظرم تمرکز صرف روی آسیب‌های خاص می‌تواند موجب شود اصل آسیب‌ها و مقابله با روند تخریب میراث فرهنگی عقب بماند. به عبارت دیگر ممکن است وارد یک جنگ رسانه‌ای شده و از اصل موضوع که اولویت‌های حفاظت و مرمت است عقب بمانیم و امیدوارم سیستم علمی، هنری و فرهنگی بر جنگ‌های رسانه‌ای و هزینه‌ای غالب شود.
لزوم اولویت قرار گرفتن میراث فرهنگی
زمانی که حرف از رسیدگی به وضعیت نابسامانی که گل‌سنگ‌ها برای تخت‌جمشید رقم زده‌اند، می‌شود، توجیهاتی نظیر وسعت بالای تخت‌جمشید، تعداد زیاد آثار و نیاز به تامین بودجه به عنوان چالش‌های اصلی مطرح می‌شود.
فلاح‌فر ضمن رد یک‌چنین توجیهاتی گفت: مساله‌ای که وجود دارد این است که باید ببینیم چه چیزهایی برای کشور اولویت دارد. چنانچه آثار تاریخی و میراث فرهنگی(برای دولت) اولویت نداشته باشد، طبیعتا حتی یک‌ریال هزینه کردن هم برای‌مان مشکل خواهد بود، اما اگر واقعا بدانیم که اولویت کشور چیست، آن زمان دیگر بحث مالی کنار می‌رود و طبیعتا ممکن است بسیاری از هزینه‌های دیگر را کنار گذاشته و صرفه‌جویی کنیم و در اختصاص بودجه اولویت را به میراث فرهنگی بدهیم.
این کارشناس مرمت آثار تاریخی گفت: اینکه درخصوص میزان هزینه‌ها و بودجه صحبت می‌شود از آنجا ناشی می‌شود که در اولویت‌های‌مان میراث فرهنگی را ندیده‌ایم. در سال‌های اخیر- به‌ویژه در سال‌های پس از ادغام میراث فرهنگی و گردشگری- به نظر می‌رسد آنقدر موضوعات تجاری و صنعت گردشگری غالب شده که شروع به محاسبه سود و زیان کرده‌ایم.
وی افزود: باید توجه داشت هزینه‌ای که برای میراث فرهنگی می‌شود مثل هزینه‌ای است که برای فرد عزیزی از یک خانواده می‌شود و نمی‌توان به سبب آنکه هزینه‌های پزشکی بالاست به این بیمار عزیز رسیدگی نکرد تا از دنیا برود. اینکه در یک دوره‌ای به جایی رسیده‌ایم که در عرصه میراث فرهنگی به حساب و کتاب کردن و ارزش‌های مالی توجه می‌کنیم، معنایش این است که فهم درستی از جایگاه میراث فرهنگی و اولویت‌های آن نداریم.
این کارشناس خاطرنشان کرد: میراث فرهنگی و محیط‌زیست موضوعاتی است که نابودی آنها قابل برگشت نیست. توجه داشته باشید که ممکن است در یک حوزه دیگر صرفه‌جویی کرده و کمتر هزینه کنید، اما در آینده قابل جبران است، ولی موضوعات مرتبط با میراث فرهنگی و محیط‌زیست و مقولاتی از این دست مواردی نیستند که اگر امروز کوتاهی کنیم در مقاطع دیگر قابل حل و جبران باشد. بنابراین به نظرم در فهم صحیحی که از میراث فرهنگی وجود دارد، اولویت حفاظت است و نباید به بودجه میراث فرهنگی نگاه تجاری داشت. به نظرم مانور دادن روی بودجه مقوله میراث فرهنگی و گفتن اینکه میراث فرهنگی باید هزینه‌های خودش را دربیاورد، خارج از ساختارهای یک کشور پیشرفته و مدعی فرهنگ است. پس باید به اولویت‌های کشور به ترتیب رسیدگی شود و میراث فرهنگی قطعا یکی از چند اولویت نخست کشور است.
اقدامات انجام شده برای گل‌سنگ‌زدایی
شهرام رهبر، مسوول گروه حفاظت و مرمت تخت‌جمشید درخصوص چندوچون اجرای پروژه گل‌سنگ‌زدایی در این مجموعه تاریخی به «جهان‌صنعت» گفت: «در تخت‌جمشید مراحل گل‌سنگ‌زدایی مدت‌هاست که شروع شده و داریم اقدامات مربوطه را انجام می‌دهیم، اما نباید توقع داشت که یک‌باره تمام گل‌سنگ‌های تخت‌جمشید پاک شوند. مساحت محوطه تخت‌جمشید ۱۲۵هزارمتر‌مربع است که سراسر آن پوشیده از آثار تاریخی و سنگی است. بنابراین باید براساس اولویت‌بندی اقداماتی برای گل‌سنگ‌زدایی شود و آن را به سرانجام رساند.»
وی در پاسخ به این پرسش که «آیا شرایط کنونی تخت‌جمشید را پایدار و مناسب ارزیابی می‌کند یا خیر؟»، گفت: «نمی‌توان گفت شرایطstable (پایدار) است اما در بسیاری از مناطق تخت‌جمشید تلاش کرده‌ایم که شرایط پایدار به‌وجود آوریم و از جمله این موضوع در یکی از پلکان‌های تخت‌جمشید که خیلی در معرض خطر است، پی گرفته می‌شود و طرح‌های مرمت آن آماده شده و به محض آنکه ارتباط رطوبت را از گل‌سنگ‌ها قطع کنیم، می‌توانیم بگوییم شرایط پایدار و این موجود فعلا غیرفعال شده است.»
مسوول گروه حفاظت و مرمت تخت‌جمشید خاطرنشان کرد: «با وجود این به محض آنکه بار دیگر رطوبت برسد، گل‌سنگ‌ها فعالیت‌شان را آغاز می‌کنند. بنابراین تلاش ما معطوف به این است که ابتدا گل‌سنگ‌ها را غیرفعال کنیم و در مرحله بعد اسپری کردن مواد را اجرا کرده و در نهایت پاکسازی را انجام دهیم.»
رهبر در خاتمه گفت: «جالب است بدانید که در بسیاری از موارد نمی‌توان با کمک مواد (شیمیایی) عملیات پاکسازی را انجام داد و در این موارد از طریق شوک حرارتی پاکسازی گل‌سنگ‌ها انجام می‌شود. البته شوک حرارتی نیز در تمام موارد جوابگو نیست و در برخی موارد ناچار هستیم از آفت‌کش‌هایی که آزمایش و میزان مواد قلیایی و اسیدی آنها بررسی شده و برای سنگ مضر نیستند، استفاده کنیم.»
اگرچه در این سال‌ها اقداماتی برای مقابله با گل‌سنگ‌ها در تخت‌جمشید انجام گرفته، اما آنچه که مسلم است هنوز برای مقابله موثرتر با آنها باید اقدامات بیشتر و قوی‌تری انجام گیرد. در این مسیر مطمئنا اختصاص بودجه کافی، استفاده هرچه بیشتر از نیروهای آموزش دیده و فناوری‌های نوین می‌تواند راهگشا باشد و انتظار می‌رود وزارت میراث فرهنگی به این موارد توجه ویژه داشته باشد.
لطفاً براي ارسال دیدگاه، ابتدا وارد حساب كاربري خود بشويد