موانع رشد اقتصادی صنایع‌دستی

نادر نینوایی- صنایع‌دستی ایران به سبب تعدد و تنوع رشته‌ها و نیز به‌خاطر ریشه‌های فرهنگی و تاریخی سترگی که دارند، جایگاه شاخصی در جهان دارند. براساس آخرین آمار موجود ۵۲۰هزار هنرمند صنایع‌دستی کشور در ۲۹۹رشته فعالیت دارند که تعداد بالای فعالان و رشته‌های صنایع‌دستی گواه پتانسیل بالای موجود در این بخش است. باوجود آنکه ایران به لحاظ تنوع و تعدد صنایع‌دستی جایگاه شاخص در جهان دارد اما در زمینه تولید و صادرات این محصولات و ایجاد بازار داخلی و خارجی در دهه‌های گذشته عملکرد چندان مناسبی نداشته‌ایم.
ریشه دست نیافتن به جایگاه مناسب در زمینه فروش و صادرات صنایع‌دستی اما به عوامل مختلفی برمی‌گردد که یکی از ریشه‌ای‌ترین آنها صرفا تزئیناتی بودن برخی صنایع‌دستی و نبود تمهیدی مناسب برای در نظر گرفتن کاربری امروزی جهت این ساخته‌های هنری و فرهنگی است. از سوی دیگر مواردی نظیر کمبود یا گران بودن مواد اولیه مورد نیاز، چالش‌ها و محدودیت‌ها در زمینه معرفی و عرضه صنایع‌دستی ایرانی در بازارها و نمایشگاه‌های داخلی و خارجی و ضعف بسته‌بندی از جمله مجموعه عواملی بوده‌اند که مانع شکل‌گیری اقتصادی قوی و متناسب با ظرفیت‌های موجود در حوزه صنایع‌دستی کشور در سالیان گذشته شده است.
چالش‌ها در حوزه بازار داخلی
اگر پای درددل فعالان هنرهای سنتی کشور بنشینید، خیلی زود متوجه می‌شوید که درخواست نخست بیشتر آنها توجه به حل مشکلات عرضه و فروش است. بسیاری از تولید‌کنندگان و هنرمندان صنایع‌دستی فاقد مغازه یا مرکزی برای فروش آثارشان هستند و در کارگاه‌های خانگی اقدام به ساخت و تولید می‌کنند و از همین رو فروش و عرضه تولیدات برای آنها، یک چالش همیشگی است.
در گذشته سازمان صنایع‌دستی سابق رأسا با داشتن فروشگاه‌های متحد در سراسر کشور، محصولات صنایع‌دستی را از تولیدکننده گرفته و به فروش می‌رساند. با توجه به اصل ۴۴ قانون اساسی و سیاست‌های کلی آن و برنامه‌ریزی‌های مبتنی بر آنها اما در سال‌های بعد سازمان‌ها و وزارت‌های دولتی دیگر امکان فعالیت در زمینه فروشگاه‌داری نداشتند و به همین دلیل فروشگاه‌ها از سازمان صنایع‌دستی سابق گرفته شد.
شاید با هدف جبران نبود فروشگاه‌های متحد دولتی، در طول سالیان قبل معاونت صنایع‌دستی با هماهنگی با شهرداری‌های شهرهای مختلف سعی داشته که بازارچه‌های مناسبتی برای فروش صنایع‌دستی ایجاد کند، اما کمیت و کیفیت این بازارچه‌ها به‌گونه‌ای نبوده که نیاز فعالان صنایع‌دستی به فروش را به شکل کامل مرتفع کند.
حضور گسترده فروشندگان مواد خوراکی، شیرینی‌جات و سوغاتی‌های خوراکی در سالیان گذشته در نمایشگاه‌های صنایع‌دستی، موجب شده فعالان این حوزه گلایه‌مند شوند و این نقد را پیش بکشند که اختصاص غرفه‌های بیش از حد برای فروش خوراکی، در عمل موجب کاهش فضای اختصاص یافته به هنرمندان می‌شود. از سوی دیگر نباید فراموش کرد که مشکلات معیشتی مردم، تورم فزاینده و سایر چالش‌های اقتصادی در عمل موجب شده که به مرور خرید صنایع‌دستی از اولویت‌های خرید مردم خارج شود. البته باید توجه داشت که رفع این مانع نیازمند برنامه‌ریزی‌های بلندمدت اقتصادی بوده و طبیعتا زمان‌بر است.
مشکلات پیش روی صادرات
صنایع‌دستی نه‌تنها به سبب آورده اقتصادی، بلکه به سبب نقشی که در معرفی فرهنگ و تمدن ایرانی دارند، می‌تواند برای کشور تعیین‌کننده باشند و موجب شناساندن کشورمان در جهان و حتی جذب گردشگران علاقه‌مند به این حوزه تمدنی شود. با این همه اما در دهه‌های گذشته حضور هنرمندان صنایع‌دستی و آثار آنها در نمایشگاه‌های بین‌المللی آنطور که باید و شاید پررنگ نبوده است. از سوی دیگر انجام نگرفتن پژوهش‌های دقیق در خصوص سلیقه جامعه مخاطب و آگاهی از رنگ‌هایی که جامعه هدف به آن علاقه نشان می‌دهد، باعث شده فرآیند بازاریابی در کشورهای میزبان نمایشگاه، به‌شکل مطلوبی دنبال نشود.
از سوی دیگر کم‌توجهی به برندسازی از سوی تولیدکنندگان باعث شده تولیدات هنرهای سنتی ایرانی باوجود زیبایی و شاخص بودن، در رقابت با انبوه برندهای جهانی این حوزه توفیق آنچنانی حاصل نکنند. به هر روی اختصاص شناسنامه برای آثار هنری، بسته‌بندی به‌روز و وزین و اختصاص نام‌های تجاری از جمله مواردی هستند که باید برای بهبود فروش صنایع‌دستی ایرانی در عرصه بین‌المللی مدنظر قرار گیرند.
یکی دیگر از الزامات صادرات صنایع‌دستی نیز مطمئنا تبلیغات موثر برای معرفی و شناساندن تولیدات هنرمندان ایرانی نیست که در این بخش نیز نیاز به تلاش و اقدامات موثر و بیشتری داریم.
مشکلات مربوط به تامین مواد اولیه
در بخش تولید یکی از مشکلات جدی فعالان صنایع‌دستی، کمبودها و موانعی است که در زمینه تامین مواد اولیه ارزان و کافی وجود دارد.
این موضوع البته چیزی نبوده که از نگاه مسوولان امر پوشیده باشد. سال گذشته ویدا توحدی، مدیرکل دفتر آموزش و ترویج صنایع‌دستی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی از افزایش قیمت مواد اولیه به‌عنوان مهم‌ترین چالش‌ پیش‌روی هنرمندان حوزه صنایع‌دستی نام برد.
در طول سالیان گذشته شاهد آن بوده‌ایم که تامین مواد اولیه رشته‌های مختلف صنایع‌دستی كه از خارج وارد می‌شود، به دلیل نوسانات ارزی و افزایش بی‌رویه قیمت‌ها با مشكلات اساسی مواجه شده است و حتی در مقاطعی این تهدید احساس شده که ادامه این روند موجب تعطیلی تولید برخی شاخه‌های صنایع‌دستی شود.
مس، فلز برنج، ابریشم، چرم و پشم مرینوس از جمله مواد اولیه‌ای بوده که افزایش قیمت یا کمیاب بودن آنها در سال‌های گذشته در مقاطعی چالش‌برانگیز شده است و هنرمندان صنایع‌دستی خواستار ایجاد سازوکاری اثربخش برای تامین این مواد اولیه مورد نظرشان جهت ادامه تولید بوده‌اند.
در نهایت باید در نظر داشت که مساله کاربری داشتن صنایع‌دستی نیز بسیار حائزاهمیت است، در واقع چنانچه صنایع‌دستی ایران بتوانند افزون بر جنبه تزئیناتی، کاربری لازم را در زندگی روزمره مردم پیدا کنند، شرایط جهت افزایش تقاضا برای خرید آنها مهیا می‌شود و می‌توان به آینده این هنر-صنعت بیش از پیش امیدوار بود.