جای خالی بخش خصوصی

جعفر رضایی- استان اصفهان با بیش از ۲۲هزار بنا و اثر تاریخی که ۱۸۵۰مورد آن به ثبت ملی و هفت اثر آن به ثبت جهانی رسیده، چه سهمی از بودجه میراثی کشور دارد؟ چرا هر روز خبری از تخریب یک یا بخشی از آثار تاریخی مهم و بی‌نظیر به گوش می‌رسد؟ روند تخریب‌ها و بی‌توجهی دقیق به مرمت و حفاظت آثار و بناهای تاریخی تا کجا پیش خواهد رفت؟ اینها بخشی از پرسش‌هایی است که امروز نه‌فقط برای فعالان حوزه مرمت و میراث، بلکه برای هر فرد علاقه‌مند و دلسوز نسبت به اصفهان مطرح شده است. وضعیت اصفهان در زمینه آثار تاریخی و حفاظت از آنها خوب نیست و این موضوع را همه می‌دانند؛ از یک‌سو خشکسالی و فرونشست و از سوی دیگر عدم حفاظت و مرمت‌های پُر ایراد، بلای جان بناهایی شده که اغلب آنها در جهان نظیر ندارند. اساتید و فعالان حوزه مرمت و باستان‌شناسی از وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی مطالباتی دارند.
میراث فرهنگی و جای خالی تخصص و تسلط
محسن افشار، معمار و مرمت‌گر بناهای تاریخی با اشاره به اینکه بزرگ‌ترین مشکل بخش میراث فرهنگی، ادغام میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در دوره دولت دهم بود، گفت: متاسفانه قبل از آن نیز مدیران متخصصی در بخش میراث فرهنگی فعال نبودند و این بخش حیاط‌خلوت مدیران و دولت‌ها بود، اما با ادغام میراث فرهنگی با بخش گردشگری، نگاه‌های گردشگری بر بخش میراث فرهنگی سایه انداخت و نگاه تخصصی بیش از پیش از میراث فرهنگی برداشته شد. او ادامه داد: یک مدیر بخش گردشگری هیچ‌گاه متوجه مشکلات مرمتی و حفاظتی بنا نمی‌شود، در حالی که لازمه اول هر بنا حفاظت آن است و در غیر این صورت حضور گردشگر باعث تخریب بیشتر خواهد شد. بنابراین مدیری که قرار است با میراث فرهنگی کار کند باید اشراف کامل بر مسائل حفاظتی، مرمتی و ویژگی‌های بناهای تاریخی داشته باشد، اما متاسفانه مدیران میراث اغلب اشراف کاملی به لوازم و بایسته‌های کار در این حوزه ندارند و فاجعه‌هایی که شاهد آن هستیم ماحصل همین نگاه‌هاست. افشار تصریح کرد: زمانی که یک مدیر، دانش، آگاهی و اشراف کامل به موضوعات میراثی، مشکلات بناها، مرمت و مباحث مرتبط دیگر را ندارد، ناگزیر کار را به معاونان و بخش‌های زیردست تفویض می‌کند و بعضا معاونان نیز از ناآگاهی مدیران سوءاستفاده می‌کنند. مشکل اساسی ما تربیت نشدن مدیران طی سال‌های مختلف، دوران کوتاه مدیریت‌ها که سبب تصمیم‌های ناگهانی و بدون مطالعه می‌شود و بعضا تسلط روابط و بده‌بستان‌های مختلف در سازمان است که جامعه تخصصی را کنار می‌زند، حال آنکه این دست کارها باید با مشورت متخصصان و استفاده از تجربه افراد متبحر انجام شود، زمانی استادحسین آقاجانی استادکاران و پیمانکارانی را به مجموعه میراث وارد کردند ‌که هنوز از وجود برخی از آنها استفاده می‌شود.
در پی ارزانی…
این معمار و مرمت‌گر بناهای تاریخی با اشاره به‌ مشکلات ایجادشده در مرمت مسجدجامع عباسی، به ایسنا گفت: متاسفانه پیمانکارانی که با میراث کار می‌کنند بعضا براساس روابط انتخاب می‌شوند یا در شرایطی بدتر پروژه را در مناقصه می‌برند و همین موضوع، بزرگ‌ترین ایراد است که مرمت بنای تاریخی که امری مهم، تخصصی و حیاتی است به مناقصه و مزایده گذاشته شود. وقتی فردی به بیماری جدی مبتلاست، در پی پزشک ارزان‌قیمت نمی‌رود، بلکه به دنبال فردی با تخصص، تجربه و تبحر در کار می‌شود که بتواند بیماری را علاج و درمان کند، اما برای مرمت یک گنبدی که یک نمونه آن در جهان هست ارزشی قائل نیستیم و به جای تخصص دنبال قیمت ارزان برای حل‌وفصل پروژه می‌گردیم. او با اشاره به اینکه افراد در اداره کل میراث فرهنگی عموما نگاه کارمندی دارند، تاکید کرد: کار در این بخش به عِرق، علاقه و تخصص نیاز دارد و متاسفانه به دلیل نداشتن تعصب، علاقه و نگاه علمی به این فضاست که در موارد بسیاری چون قرار است پولی به مجموعه‌ای تزریق شود، میراث با همکاری شهرداری به راحتی بخشی از بافت تاریخی یا خانه‌های تاریخی را تخریب می‌کند و بعد هم افراد ناآگاه و مغرض به راحتی ادعا می‌کنند که این مکان فاقد ارزش تاریخی بوده است.
با بررسی تحصیلات برخی مدیران خواهیم دید که کمتر مدیری تحصیلات مرتبط داشته و اینها آفت است. افشار با بیان اینکه در رأس هرم حل مشکلات میراث، مدیریت مجموعه است، گفت: در صورتی که مدیری با دانش و اشراف اطلاعاتی برای میراث فرهنگی انتخاب شود و از مشورت متخصصان بهره بگیرد، بسیاری از مسائل خود به خود حل می‌شوند.
یک تجربه خوب
امیرحسین کریمی، عضو هیات علمی گروه مرمت آثار دانشگاه هنر اصفهان نیز با بیان اینکه استان اصفهان بخش بزرگی از آثار ملی و ثبت جهانی را دارد، اظهار کرد: با وجود این، به نظر نمی‌رسد اصفهان سهم چندانی از بودجه میراثی کشور داشته باشد. وضع اصفهان، هم از نظر تعداد نیروی کارشناسی و هم از نظر بودجه نسبت به تعداد آثار و نیازمندی استان مناسب نیست، بنابراین در صورتی که وضعیت نیروی کار فعال در میراث اصفهان و نظام اداری حاکم به صورت فعلی باشد، نمی‌توان انتظار تغییر چندانی از هر مدیری داشت. او ادامه داد: بهترین مرمت‌گر و متخصص هم در سیستمی که دست او را بسته باشد امکان فعالیت موثر نخواهد داشت، در حالی که ما تجربه بسیار خوبی را در سال‌های نه‌چندان دور داشته‌ایم، در دوره‌ای در دهه۷۰ مدیریت میراث وقت به این جمع‌بندی رسید که بدنه ادارات میراث استان‌ها، توان برداشتن بارهای سنگین را ندارد، لذا ساختاری به نام پایگاه‌های پژوهشی را ایجاد کردند که اینها دفاتر فنی تخصصی بودند برای انجام کارهای خاصی که در استان‌ها وجود داشت و میراث استان‌ها توان انجام آنها را نداشت. این ساختار در آن زمان ایجاد شد و هنوز هم ته‌مانده‌ای از این دفاتر در حال فعالیت هستند. او اضافه کرد: این پایگاه‌ها در آن زمان بودجه مستقل از تهران داشتند و در قیدوبند روال اداری هم نبودند. این پایگاه‌ها به‌عنوان دفاتر تخصصی مشکلات خاص میراثی آن منطقه را با کار موردی و پژوهشی حل می‌کردند. برای مثال به این نتیجه رسیده بودند که روستای تاریخی ابیانه نیاز به یک اداره میراث مجزا دارد و نیروی کار میراث استان توان جمع کردن کار ابیانه را ندارد و نتیجه ایجاد دفتر میراث، حضور کارشناسان مقیم و نیروهای متخصص مرمت‌گر و متخصص به‌صورت دائم و ادواری در ابیانه بود.
کریمی توضیح داد: این دفاتر به حدی پیشرفت کرده‌اند که من در یکی از آنها شاهد بودم که چیزی حدود ۵۰نفر نیروی استادکار، مرمت‌گر، کارگر و… فعالیت می‌کردند. این ساختار توانست سنگ‌های بزرگی را از پیش پای میراث استان‌ها بردارد، چراکه پروژه‌های زمین‌مانده‌ای که کسی سال‌ها توان اجرای آن را نداشت، حل می‌کردند. برای مثال امروز مسجد افشویه، امامزاده و مسجد شاه‌کرم همین‌طور بلاتکلیف مانده و اینها مسائلی هستند که به عمر کوتاه مدیریت یک مدیر نمی‌رسند و با این مدیریت‌ها و سرپرستی‌های کوتاه‌مدت و متغیر فرد در بهترین حالت هم امکان کار دقیق و کارشناسی‌شده، برنامه‌ریزی‌ و کار بلندمدت را نخواهد داشت، اما اگر ساختاری ایجاد شود که ضامن کارشناسی داشته‌ باشد و شامل افرادی باشند که در استان باقی‌ می‌مانند و بر شرایط آنها اشراف دارند پروژه‌ها امکان بررسی و حل‌وفصل پیدا می‌کنند، اما در حال حاضر مثلا شاهد هستیم که پروژه مهمی به شخصی خارج از استان سپرده می‌شود که نه اطلاعی از سابقه و پیشینه دارد و نه بعد از آن را خواهد دید.
این استاد دانشگاه تصریح کرد: سال‌هاست که اصفهان موزه بزرگی ندارد و همچنان درباره آن وعده داده می‌شود، اما چنین پروژه‌ای به عمر مدیریت کوتاه یک شخص نمی‌رسد. امروز تعداد زیادی پروژه اضطراری وجود دارد که سال‌هاست انجام نشده و افرادی و مسوولانی که می‌آیند هم از شرایط و اقدامات انجام‌شده اطلاعاتی ندارند.
عضو هیات ‌علمی دانشگاه هنر اصفهان گفت: امروز زمان زیادی از ایجاد این ساختارها نگذشته و بسیاری از افراد و کارشناسان میراث به یاد دارند که این ساختار چطور توانست مسائل پیچیده میراثی را با دستاوردهای بسیار خوب حل کنند، لذا شاید تنها راه بهبود کار در سازمان میراث ایجاد این ساختارهای چابک، ماندگار و کارشناسی باشد.
پروژه جدی باستان‌شناسی در اصفهان نداریم
علی شجاعی‌اصفهانی، عضو هیات علمی گروه باستان‌شناسی دانشگاه هنر اصفهان نیز با بیان اینکه مساله اصلی و پررنگ در اصفهان بی‌توجه به باستان‌شناسی در شهر و استان به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین و باسابقه‌ترین شهرها و مناطق تاریخی ایران است، گفت: شاید در میان استان‌های کشور و با توجه به غنای اصفهان، کم‌ترین آمار کاوش‌های باستان‌شناسی مربوط به اصفهان باشد، به‌طوری که جای خالی پروژه‌های جدی باستان‌شناسی با برنامه‌ریزی بلندمدت در اصفهان به‌شدت خالی است. او ادامه داد: تعدد بناهای تاریخی باعث شده که عمده توجه‌ مجموعه میراث فرهنگی به حفظ، مرمت و گردشگری معطوف شده و نسبت به مهم‌ترین بُعد این حوزه یعنی برنامه‌های میدانی باستان‌شناسی و ارائه و عرصه به جامعه علمی و علاقه‌مند غفلت شود. این در حالی است که غنای اصفهان در دوران اسلامی نشان‌ از اهمیت آن در ادوار تاریخی و پیش از تاریخ دارد که شواهد و آثار اندکی از آن ادوار و البته خود دوران اسلامی در دست داریم. این عضو هیات علمی باستان‌شناسی دانشگاه هنر اصفهان تاکید کرد: اصفهان از منظر باستان‌شناسی می‌تواند در سه‌بُعد مورد توجه قرار گیرد و فعالیت‌های میدانی گسترده انجام شود که عبارتند از نخست، شهر اصفهان به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین شهرها و مراکز تمدنی ایران و جهان. دوم، حوضه آبریز زاینده‌رود به‌عنوان تنها رودخانه دائمی در مرکز فلات ایران از بالادست در چادگان و کوهرنگ تا پایین‌دست در تالاب گاوخونی و سوم نیز کل استان اصفهان است که باید به زیرمجموعه‌های خردتری تبدیل شود. از بخش‌های مختلف کشور مثل جنوب، جنوب‌شرق و جنوب‌غرب اطلاعات حاصل از مطالعات میدانی باستان‌شناسی بیشتری در دست است، اما زمانی که به مرکز و اصفهان می‌رسیم متاسفانه از اطلاعات، بررسی‌ها و کاوش‌ها کاسته می‌شود.
شجاعی تاکید کرد: مدیران فعلی و آینده و هر فرد تصمیم‌گیر و دلسوز باید در این زمینه برنامه داشته باشد، چراکه بی‌برنامگی و عدم فعالیت منسجم سبب شده کاوش‌های غیرمجاز به کرات در مناطق مختلف انجام شده و سبب آسیب به محوطه‌ها و از بین رفتن آنها شود. شجاعی بیان کرد: یکی از مظاهر بی‌توجهی به لایه‌های تاریخی در شهر اصفهان ساخت‌وسازها در ایستگاه‌های مترو است؛ به‌صورتی که به تخریب گسترده در لایه‌های تاریخی منجر شده و فرصت خوبی که می‌توانست منجر به شناخت صحیح از گذشته شهر برای متخصصان و مردم علاقه‌مند شود از بین رفت. متاسفانه به دلیل عدم توجه و شناخت درست، اداره کل میراث فرهنگی نتوانسته مدیران شهری را نسبت به اهمیت شواهد و آثار تاریخی آشنا کند که نشانه‌های آنها در ایستگاه‌های مختلف قابل ردیابی بود.