نقش تحریم‌ها در سرمایه‌گذاری صندوق‌های ثروت ملی

نگین حیدری‌زاده*
صندوق‌های ثروت ملی (SWF) به‌‌عنوان ابزارهای مالی دولت‌ها برای مدیریت و سرمایه‌گذاری مازاد درآمدهای ملی، نقش مهمی در تثبیت اقتصادی و توسعه پایدار کشورها ایفا می‌کنند. با این حال، تحریم‌های اقتصادی، به‌ویژه در شرایط تنش‌های بین‌المللی، تاثیرات قابل‌توجهی بر عملکرد و استراتژی‌های سرمایه‌گذاری این صندوق‌ها دارند. صندوق سرمایه‌گذاری مستقیم روسیه (RDIF) که در سال2011 تاسیس شد، به جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی و توسعه اقتصادی روسیه تمرکز داشت. با دارایی‌هایی بالغ بر 10‌میلیارد دلار، این صندوق به‌ویژه در همکاری با شرکت‌ها و سرمایه‌گذاران بین‌المللی فعال بود. تحریم‌های غرب علیه روسیه در سال2014، پس از الحاق کریمه، اولین محدودیت‌های عمده را برای RDIF ایجاد کرد. این محدودیت‌ها شامل ممنوعیت دسترسی به بازارهای مالی بین‌المللی و اعمال محدودیت بر سرمایه‌گذاری خارجی بودند. روسیه برای دور زدن این تحریم‌ها، مالکیت RDIF را از یک نهاد وام‌دهنده دولتی تحریم‌شده به بانک مرکزی روسیه منتقل کرد، همچنین حمله روسیه به اوکراین در سال2022 و تحریم‌های شدیدتر غرب علیه این کشور، RDIF را با محدودیت‌های بیشتری مواجه کرد. دارایی‌های مرتبط با RDIF در ایالات‌متحده و اتحادیه اروپا توقیف شدند و بسیاری از بانک‌های بین‌المللی از همکاری با RDIF خودداری کردند، همچنین شرکت‌های غربی از سرمایه‌گذاری مشترک با این صندوق منع شدند.
استراتژی‌های RDIF برای مقابله
با تحریم‌ها
صندوق سرمایه‌گذاری مستقیم روسیه همکاری خود را با کشورهای آسیایی مانند چین و هند و همچنین کشورهای خلیج‌فارس تقویت کرد. این صندوق در پروژه‌های ملی روسیه، به‌ویژه در حوزه انرژی و فناوری‌های نوظهور، سرمایه‌گذاری کرد. RDIF تلاش کرد تا از طریق توافق‌های دوجانبه با کشورهای غیرغربی، دسترسی به منابع مالی و بازارهای جدید را تضمین کند. با این حال محدودیت‌های دسترسی به فناوری تحریم‌ها، RDIF را از دسترسی به فناوری‌های پیشرفته غربی در حوزه‌های انرژی، فناوری اطلاعات و پزشکی محروم کرد که این امر سرعت پیشرفت پروژه‌های مرتبط را کاهش داد، همچنین تحریم‌ها و محدودیت‌های سیاسی باعث کاهش تمایل سرمایه‌گذاران خارجی برای همکاری با RDIF شدند.
درس‌هایی از تجربه RDIF
برای صندوق‌های دیگر
تنوع‌بخشی جغرافیایی در سرمایه‌گذاری‌ها: یکی از واکنش‌های کلیدی RDIF به تحریم‌های غرب، گسترش همکاری‌ها با کشورهای غیرمتعهد به تحریم‌ها بود. این صندوق با کشورهایی مانند چین، هند و ویتنام همکاری‌های مالی و سرمایه‌گذاری را گسترش داد. این کشورها، به‌دلیل موقعیت ژئوپلیتیکی خود، تمایل بیشتری به همکاری با روسیه نشان دادند. کشورهای خلیج‌فارس، به‌‌ویژه عربستان سعودی و امارات‌متحده عربی، به‌‌عنوان سرمایه‌گذاران جایگزین در پروژه‌های روسیه وارد عمل شدند. برای مثال، همکاری RDIF با صندوق سرمایه‌گذاری عمومی عربستان سعودی (PIF) در پروژه‌های انرژی و زیرساختی، راهی برای مقابله با تحریم‌های غرب بود. RDIF با کشورهای هم‌پیمان، صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک ایجاد کرد که به جذب منابع مالی و کاهش فشارهای تحریمی کمک کرد.
تقویت استقلال داخلی در حوزه اقتصادی و فناوری: تحریم‌ها نشان داد که وابستگی به فناوری‌ها و سرمایه‌گذاری‌های غربی، پاشنه‌آشیل صندوق‌های ثروت ملی‌ است. RDIF اقدام به سرمایه‌گذاری در حوزه‌های فناوری اطلاعات، صنعت دارویی و زیرساخت‌های داخلی کرد. RDIF با تمرکز بر پروژه‌های ملی مانند توسعه خطوط ریلی، نیروگاه‌ها و بنادر، وابستگی خود به سرمایه‌گذاران خارجی را کاهش داد.
ایجاد روابط دوجانبه و منطقه‌ای: تحریم‌ها باعث شد RDIF به‌سمت توافق‌های دوجانبه و همکاری‌های منطقه‌ای حرکت کند. به‌عنوان مثال همکاری با کشورهایی که دیدگاه‌های مشابهی نسبت‌به غرب داشتند، به RDIF کمک کرد تا منابع مالی و فناوری جایگزین را تامین کند. RDIF در ایجاد نهادهای مالی منطقه‌ای مانند «بانک توسعه بریکس» نقش ایفا کرد که به‌‌عنوان یک جایگزین برای سیستم‌های مالی تحت کنترل غرب عمل می‌کنند.
حکمرانی و شفافیت مالی: یکی از انتقادهای اصلی به RDIF پیش از تحریم‌ها، عدم شفافیت در عملیات مالی و استراتژی‌های سرمایه‌گذاری بود. تحریم‌ها این صندوق را مجبور به بازنگری در ساختار حکمرانی خود کردند. انتشار گزارش‌های مالی و ارائه جزئیات بیشتر در مورد پروژه‌ها به جذب سرمایه‌گذاران جدید کمک کرد، همچنین بازنگری در ساختار مدیریتی و افزایش نظارت داخلی، ریسک‌های ناشی از تحریم‌ها را کاهش داد.
توسعه دیپلماسی اقتصادی: از طرفی صندوق سرمایه‌گذاری مستقیم روسیه به‌‌عنوان یک ابزار دیپلماسی اقتصادی عمل کرد و با ایجاد روابط قوی‌تر با کشورهای غیرغربی، توانست نقشی فراتر از یک نهاد سرمایه‌گذاری بازی کند. برگزاری نشست‌های مشترک اقتصادی و سرمایه‌گذاری با کشورهای آسیایی و خاورمیانه به تقویت روابط و جلب اعتماد آنها کمک کرد و ایجاد توافق‌های مالی که منافع مشترک ایجاد می‌کرد، به تقویت روابط با شرکای جدید انجامید.
درنهایت تجربه صندوق سرمایه‌گذاری مستقیم روسیه (RDIF) در مواجهه با تحریم‌های گسترده به‌خوبی نشان داد که صندوق‌های ثروت ملی می‌توانند با بهره‌گیری از استراتژی‌های متنوع، فشارهای بین‌المللی را به فرصت‌هایی برای توسعه تبدیل کنند. اقدامات موثری نظیر آنچه به آنها اشاره شد نقش مهمی در کاهش اثرات تحریم‌ها داشته‌اند. این تجربه درس‌های ارزشمندی برای سایر صندوق‌های مشابه دارد که ممکن است در آینده با چالش‌های مشابه مواجه شوند. تحریم‌ها اگرچه محدودیت‌هایی عمیق در دسترسی به فناوری‌های پیشرفته و کاهش اعتماد سرمایه‌گذاران خارجی ایجاد کرده‌اند اما نشان داده‌اند که با برنامه‌ریزی و تغییر رویکرد می‌توان این چالش‌ها را مدیریت کرد. در این میان، تمرکز بر توسعه ظرفیت‌های داخلی و ایجاد ساختارهای مالی مستقل، نقشی حیاتی در حفظ پایداری اقتصادی و مقاومت در برابر فشارهای خارجی ایفا می‌کند. تجربه RDIF تاکید می‌کند که صندوق‌های ثروت ملی نیازمند برنامه‌ریزی بلندمدت و استراتژی‌های انعطاف‌پذیر هستند تا ضمن مقابله با محدودیت‌ها، مسیر رشد و توسعه خود را تداوم بخشند. این روند نه‌تنها یک واکنش به تحریم‌ها بلکه فرصتی برای بازنگری و تقویت ساختارهای بنیادین این نهادها به‌شمار می‌آید.
*مدیر همکاری‌های بین‌‌الملل صندوق توسعه ملی ایران