سایه روشن جشنواره فجر صنایع‌دستی

نادر نینوایی- نهمین جشنواره فجر صنایع‌دستی (سرو سیمین9) از دوم تا ششم اسفند‌ماه با نمایش آثار فاخر خلق شده در حوزه صنایع‌دستی و هنرهای سنتی برگزار شد.
نمایش آثار برجسته هنرمندان از گوشه و کنار کشور و فراهم شدن فرصتی برای نمایش عمومی شاخص‌ترین آثار هنرهای سنتی، مطمئنا فرصتی ویژه برای بروز و ظهور هرچه بیشتر آثار و شناخته شدن هنرمندان محسوب می‌شود و به یقین گامی به پیش است.
در واقع برگزاری این جشنواره فرصتی بوده که به ایرانیان یادآوری کند، خلق آثار هنری سنتی فاخر، صرفا مقوله‌ای مربوط به گذشته‌های دور نیست و امروز نیز هنرمندان و استادکارانی برجسته در کشور وجود دارند که توان خلق آثار شایان توجه و خیره‌کننده در حوزه هنرهای سنتی دارند.
در کنار نقاط مثبت جشنواره اما این رویداد نیز همچون هر رویداد دیگری با نقدهایی رو‌به‌رو است. از جمله نقدهای مطرح شده به جشنواره فجر صنایع‌دستی قیمت بالای آثار، بازار پذیر نبودن بخش عمده‌ای از اثرهای ارائه شده و مسائل مرتبط با چگونگی داوری آثار نامتجانس است.
در این گزارش ضمن گفت‌و‌گو با یکی از پژوهشگران حوزه صنایع‌دستی، سعی کردیم که نگاهی عمیق‌تر بر نقاط روشن و تاریک جشنواره فجر صنایع‌دستی داشته باشیم، با این امید که این نقد و نظرها زمینه‌ساز ارتقای جشنواره در دوره‌های آتی شود.
تاثیر مثبت جشنواره بر گفتمان‌سازی
برگزاری رویدادی بین‌المللی با تمرکز بر صنایع‌دستی و هنرهای سنتی اتفاقی مهم محسوب می‌شود و بی‌شک نفس برگزاری آن می‌تواند زمینه‌ساز شناساندن هرچه بیشتر صنایع‌دستی و گفتمان‌سازی شود.
حجت‌الله مرادخانی، پژوهشگر حوزه صنایع‌دستی در تشریح نکات مثبت و امیدوارکننده جشنواره فجر صنایع‌دستی به «جهان‌صنعت» گفت: برگزاری نهمین دوره جشنواره فجر صنایع‌دستی اتفاق بسیار مهم و ارشمندی در این حوزه است چراکه طرح موضوع صنایع‌دستی در قالب یک جشنواره ملی می‌تواند به جلب نظر افکار عمومی کمک کند. به هر روی با برگزاری جشنواره هم رسانه‌ها و هم فضای عمومی کشور معطوف به این حوزه و کلید واژه‌های مرتبط با هنرهای بومی کشورمان می‌شوند بنابراین از این جهت برگزاری جشنواره اتفاق بسیار مهمی است و باید از همه دست‌اندرکاران و عزیزانی که در برگزاری آن تلاش بسیاری داشته‌اند، تشکر کرده و آنها را مورد تکریم قرار داد.
وی خاطرنشان کرد: نکته دیگری که به نظرم تصمیم درستی بوده، برگزاری این رویداد در اسفند‌ماه و فاصله‌گذاری با سایر رویدادهای مرتبط با دهه فجر است. به هر روی این فاصله‌گذاری سبب می‌شود که جشنواره فجر صنایع‌دستی تحت‌تاثیر اخبار حوزه‌های دیگر قرار نگیرد و رویداد مرتبط با صنایع‌دستی در اکوسیستم فرهنگ، هنر و اقتصاد مربوط به این حوزه برجسته‌تر شود. به نظرم برگزاری جشنواره همچنین کمک می‌کند سطوح عموم جامعه و حتی برنامه‌ریزان و دست‌اندرکاران تهیه اسناد بالادستی از جشنواره متاثر شوند و طبیعتا در نگارش قوانین، دستورالعمل‌ها و مصوبات مختلف توجه بیشتری به صنایع‌دستی داشته باشند. تمام این موارد در کنار یکدیگر سبب می‌شود که در کوتاه‌مدت و میان‌مدت وضعیت صنایع‌دستی بهبود یابد.
این پژوهشگر خاطر‌نشان کرد: نکته دیگری که در بازدید از نمایشگاه برای من قابل تامل و توجه بود اما به نمایش در آمدن توانایی استادکاران هنرهای سنتی ایران و خلق شدن چیره‌دستانه آثار مختلف بود.در رشته‌های مختلف از تذهیب و گل مرغ گرفته تا قلم‌زنی، نساجی سنتی، سفال و سرامیک و انواع آثار هنری و تکنیک و ظرافت در اجرا بسیار چشم‌نواز بود و هر بیننده‌ای را تحت‌تاثیر قرار می‌داد. به نظرم این مایه امیدواری است که آثاری خلق شده است که فاصله زیادی با شاهکارهای آثار استاد‌کاران قدیمی ندارد. درواقع جشنواره فجر صنایع‌دستی نشان داد در بطن این کشور و در اقصی نقاط ایران هنوز چراغ‌های پرنوری در هنرهای سنتی وجود دارد که در حال درخشیدن هستند و نمایش این تعداد آثار فاخر در نمایشگاه اتفاق ارزنده‌ای محسوب می‌شود.
بازارپذیر نبودن آثار
یکی از ویژگی‌های مهم در‌خصوص آثار حوزه صنایع‌دستی، بازارپذیر بودن است. در واقع انتظار بر این است جشنواره‌ای که در نامش عنوان «صنایع‌دستی» را یدک می‌کشد به نمایش آثار این عرصه اختصاص داشته باشد و از اصول مرتبط با تولیدات این حوزه تبعیت کند. به عقیده برخی منتقدان اما آنچه در نمایشگاه فجر صنایع‌دستی ارائه شده بیشتر آثار هنری فاخری هستند که با تکیه بر هنرهای سنتی ساخته شده‌اند. به این تعبیر یا باید نام جشنواره از جشنواره فجر صنایع‌دستی تغییر یابد یا آثار پذیرفته شده در آن به لحاظ قیمت و امکان تولید، شرایط بازارپذیری را داشته باشند.
مرادخانی، پژوهشگر حوزه صنایع‌دستی در‌خصوص کم و کیف بازار پذیری آثار راه‌یافته به جشنواره فجر گفت: به نظرم یکی از مهم‌ترین نقدهایی که در‌خصوص جشنواره و خصوصا آثار ارائه شده در آن وجود دارد به بازارپذیر نبودن آثار برمی‌گردد. تقریبا از 200 اثری که در بخش اصلی پذیرفته شده است، بخش غالب آنها قابلیت بازارپذیری ندارند. به نظرم این امر در‌خصوص یک اثر صنایع‌دستی که به نمایش در می‌آید، یک نقص ماهوی بسیار جدی است که نمی‌توان به راحتی از کنارش گذشت. زمانی که در‌خصوص قابلیت حضور یک محصول یا خدمات در بازار صحبت می‌کنیم باید امکان تکثیر و تولید نیمه انبوه را داشته باشد تا صرفه اقتصادی برای ارائه آن در بازار وجود داشته باشد. نکته دیگر آنکه اثر ارائه شده باید قیمت منصفانه و نسبتا سهل‌الوصول داشته باشد. وقتی که یک اثری را در قالب تک نسخه و یونیک با بالاترین سطح کیفی تولید می‌کنید، طبیعتا آن اثر قابلیت تکثیر ندارد و قیمت آن هم قیمت متعارفی نخواهد بود.
وی افزود: توجه داشته باشید در‌خصوص جشنواره‌ای صحبت می‌کنیم که اختصاص به صنایع‌دستی دارد و زمانی که در مجامع ملی و بین‌المللی صحبت می‌کنید، بدون شک و شبه بحث بازارپذیری صنایع‌دستی، اصلی مهم و بنیادین است. شما نمی‌توانید درباره صنایع‌دستی صحبت کنید و بحث بازار‌پذیری را نفی کنید. وقتی این اتفاق بیفتد یک تناقض ماهوی به وجود می‌آید و نقض غرض می‌شود و به نظرم در جشنواره این موضوع آنطور که باید درک نشده است. نمایشگاه سرو سیمین به نظرم نمایشگاهی از آثار هنرهای سنتی ایران بوده که بسیار قابل ستایش است اما وقتی آن را به عنوان جشنواره فجر صنایع‌دستی معرفی کنید، تناقض‌آمیز است چراکه آثار ارائه شده فاقد قابلیت بازار‌پذیری هستند. تصور می‌کنم برگزارکنندگان جشنواره باید این موضوع را مورد تحلیل و نقد کارشناسانه و دقیق قرار دهند.
دسترسی دشوار به محل برگزاری جشنواره
یکی از پرتکرارترین نقدهایی که به نهمین جشنواره فجر صنایع‌دستی وارد شده در‌خصوص محل برگزاری این رویداد است. این دوره از جشنواره در کاخ سعدآباد برگزار شده و قرار‌گیری کاخ در شمالی‌ترین نقطه تهران باعث شده کسی که بازدیدکننده ناچار باشد زمان زیادی را صرف رفتن به محل جشنواره کرده و عملا یک روز کاری خود را از دست بدهد.
مرادخانی، فعال حوزه صنایع‌دستی در این خصوص گفت: انتخاب مجموعه فرهنگی سعدآباد به عنوان محل برگزاری جشنواره، چندان انتخاب مناسبی نبود چراکه دسترسی به سعد‌آباد به لحاظ محل قرارگیری هم برای فعالان صنایع‌دستی و هم برای خبرنگاران دشوار است، همچنین این محل در فصل سرد سال که جشنواره برگزار می‌شود، اقلیم سردی دارد و می‌تواند برای بازدیدکننده دشواری‌هایی ایجاد کند.
وی افزود: این شرایط باعث می‌شود که بسیاری از علاقه‌مندان از دیدن آثار جشنواره فجر صنایع‌دستی محروم شوند و هنرمندان هم از اینکه آثارشان به شکل گسترده‌تر در منظر عمومی دیده شود، محروم می‌مانند. باید اذعان کنم که در کنار جشنواره فجر صنایع‌دستی، نمایشگاهی از آثاری که نشان ملی دریافت کرده بودند هم به عنوان بخش جنبی جشنواره برگزار شده است. این نمایشگاه در فضای باز است و برای این فصل که آب‌وهوای بسیار سرد حکمفرماست مناسب نیست. توجه داشته باشید که در مجموعه موزه ملی ایران گالری‌های اختصاصی داریم که فضای آنها به ذات برای نمایش آثار هنری طراحی شده است و سیستم نورپردازی خوبی هم دارند و همچنین قرارگیری آن در قلب تهران دسترسی بسیار سهل الوصولی برای همه داشت و می‌شد از این محل برای برگزاری جشنواره استفاده کرد. به نظرم جانمایی جشنواره و نمایشگاه در سعدآباد تا حدودی باعث شد که ظرفیت‌های بالای آن آنطور که باید و شاید دیده نشود. امیدوارم در دوره‌های بعد در مورد محل برگزاری رویداد این نکته طرف توجه قرار گیرد.
چالش‌ها در زمینه داوری آثار
برای آنکه آثار خلق شده در حوزه هنرهای سنتی و صنایع‌دستی به شکلی مطلوب سنجیده و داوری شود، باید این آثار به لحاظ نوع کار و هنر به کار رفته متجانس بوده و به عبارتی همه از یک جنس باشند.
مرادخانی، پژوهشگر صنایع‌دستی معتقد است که نمی‌توان برتری اثری که از خاتم ساخته شده را با قلمزنی روی نقره قیاس کرد یا مثلا اثر خلق شده با سوزن‌دوزی بلوچی را با یک اثر ساخته شده در حوزه سرامیک و شیشه در مقام قیاس قرار داد. به عبارت دیگر این آثار معیار مشترکی جهت سنجیده شدن و قیاس با هم ندارند.
وی معتقد است همانگونه که نمی‌توان یک فیلم سینمایی را با یک قطعه ساخته شده و اجرا شده در ارکستر سمفونی قیاس کرد، در حوزه صنایع‌دستی هم سنجش آثار تولیدی که از یک جنس نیستند، شدنی نیست. به تعبیر این پژوهشگر آثار جشنواره سرو سیمین همگی زیبا و چشم‌نواز هستند اما قابل سنجیده شدن با هم نیستند و صرفا فاخر بودن آثار، نمی‌تواند معیار سنجش باشد. مرادخانی در پایان ابراز امیدواری کرد که در آینده برای این مشکلات چاره‌اندیشی شود و در دوره‌های بعدی جشنواره فجر صنایع‌دستی شاهد ارتقای روزافزون این رویداد باشیم.