علامت هشدار برای سیاستگذاران فیلترینگ

گروه فناوری- جدیدترین گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد ۸۰‌درصد از کاربران اینترنتی در ایران از فیلترشکن استفاده می‌کنند. این آمار نه‌تنها وضعیت پیچیده و چالش‌برانگیز فضای دیجیتال کشور را نشان می‌دهد، بلکه به ‌طور مستقیم با کیفیت پایین اینترنت و فشار بر زیرساخت‌های شبکه ارتباطی ایران ارتباط دارد. در حالی که هدف از فیلترینگ، محدود کردن دسترسی به برخی محتواهای خاص اعلام شده، واقعیت این است که این اقدام نه‌تنها مانع استفاده صحیح و مفید از اینترنت نمی‌شود بلکه به یکی از عوامل اصلی کاهش کیفیت اتصال و افزایش هزینه‌های زیرساختی تبدیل شده است. استفاده گسترده از فیلترشکن‌ها نه‌تنها نشان‌دهنده نارضایتی مردم از سیاست‌های فیلترینگ است بلکه نشان می‌دهد که کاربران با وجود محدودیت‌ها و سدهای دیجیتال، به دنبال راهی برای دسترسی به اطلاعات آزاد و بدون سانسور هستند. در این وضعیت، کیفیت اینترنت به ‌شدت کاهش یافته است زیرا استفاده همزمان تعداد زیادی از کاربران از فیلترشکن‌ها باعث می‌شود که ترافیک اینترنتی غیرمستقیم از سرورهای خارجی عبور کند و در نتیجه بار اضافی روی شبکه داخلی وارد شود. این بار اضافی، به‌ویژه در مواقعی که همزمان کاربران زیادی در حال استفاده از اینترنت هستند، باعث اختلال‌های فنی، کاهش سرعت و افت کیفیت خدمات اینترنتی می‌شود. به عبارت دیگر، استفاده از فیلترشکن‌ها نه‌تنها باعث ایجاد ترافیک اضافه در شبکه می‌شود بلکه این ترافیک نیز از سرورهای خارجی که ممکن است تحت تاثیر شرایط بین‌المللی قرار داشته باشند، عبور می‌کند که به ‌طور مستقیم بر کارایی و سرعت اینترنت اثر منفی می‌گذارد.
بر همین اساس مرکز افکارسنجی ملت مرکز پژوهش‌های مجلس داده‌های گزارشی از دیدگاه‌های مردم درباره خدمات الکترونیکی و اینترنتی دولت منتشر کرده است. براساس این داده‌ها یک‌سوم کاربران اصلا از سرعت اینترنت خود راضی نیستند و ۸۰‌درصد آنها از فیلترشکن استفاده می‌کنند. مرکز افکارسنجی ملت مرکز پژوهش‌های مجلس این نظرسنجی را در آذر سال ۱۴۰۳ انجام داده و ۱۱۰۰‌پرسشنامه را به‌صورت تلفنی گردآوری کرده است و هدف آن سنجش دیدگاه و استفاده مردم از خدمت الکترونیکی و اینترنتی دولت بوده است. براساس داده‌های این گزارش حدودا یک‌سوم کاربران (5/‏‏34‌درصد) اصلا از سرعت اینترنت خود راضی نیستند. 2/‏‏43‌درصد به میزان کم و 2/‏‏22درصد تا حد زیاد یا خیلی زیادی از سرعت اینترنت رضایت دارند. به نظر می‌رسد براساس داده‌های به‌ دست ‌آمده با افزایش متوسط هزینه ماهانه خانوار، نارضایتی از سرعت اینترنت بیشتر می‌شود. این گزارش همچنین نشان می‌دهد 9/‏‏17‌درصد از کاربران که در محدوده محل سکونت‌شان همیشه اینترنت در دسترس است، از سرعت آن رضایت دارند و ۱۵‌درصد از کاربرانی که همیشه به اینترنت دسترسی دارند، اصلا از سرعت آن راضی نیستند. سنجش دیدگاه مردم درباره خدمات اینترنتی دولت نشان می‌دهد 4/‏‏49‌درصد از کاربران اینترنت از فیلترشکن رایگان و 3/‏‏30‌درصد از فیلترشکن پولی استفاده می‌کنند. 9/‏‏18‌درصد کاربران اینترنت هم اعلام کرده‌اند اصلا از فیلترشکن استفاده نمی‌کنند. براساس داده‌های این گزارش با افزایش سن، استفاده نکردن از فیلترشکن هم بیشتر می‌شود و ساکنان روستاها در مقایسه با شهرنشینان کمتر از فیلترشکن استفاده می‌کنند. از سوی دیگر 7/‏‏26‌درصد پاسخ‌دهندگان این نظرسنجی در پاسخ به این سوال که «به نظر شما دولت آقای پزشکیان چقدر می‌تواند فیلترینگ و محدودیت‌ شبکه‌های اجتماعی را رفع کند؟» احتمال این موضوع را کم دانسته‌اند. با این حال 7/‏‏31‌درصد از کاربران اینترنت باور دارند که دولت چهاردهم تا حد «زیاد یا خیلی زیادی» می‌تواند محدودیت شبکه‌های اجتماعی را برطرف کند.
آمارهای گزارش مرکز پژوهش‌ها نشان می‌دهد 2/‏‏59درصد پاسخ‌دهنده‌ها کارهای اداری و دولتی خود را به‌ صورت حضوری و 1/‏‏30‌درصد آنها این خدمات را به ‌صورت اینترنتی انجام می‌دهند. 2/‏‏10‌درصد از افراد هم از دیگران می‌خواهند تا این کارها را برای آنها انجام دهند. براساس داده‌ها افرادی که تحصیلات زیردیپلم دارند بیشتر از سایر افراد به ‌صورت حضوری به ادارات مراجعه می‌کنند و افرادی که تحصیلات دانشگاهی دارند، کارهای اداری خود را بیشتر به‌ صورت اینترنتی انجام می‌دهند. 9/‏‏38‌پاسخ‌دهنده‌ها در پاسخ به سوالی درباره توانایی و مهارت‌های لازم برای انجام کارهای اداری به ‌صورت اینترنتی، توانایی خود را کم ارزیابی کرده و 8/‏‏11‌درصد اعلام کرده‌اند که اصلا مهارت این کار را ندارند. علاوه بر این، 8/‏‏44‌درصد مردم پیچیدگی انجام کارهای اداری به‌ صورت اینترنتی را کم می‌دانند و 6/‏‏40درصد این موضوع را «زیاد یا خیلی زیاد» عنوان کرده‌اند.
داده‌های گزارش مرکز افکارسنجی ملت نشان می‌دهد که 6/‏‏72‌درصد از مراجعه‌کنندگان به یکی از دفاتر پلیس‌+۱۰، پیشخوان دولت، پیشخوان قوه قضاییه یا خدمات الکترونیک شهر بیان کرده‌اند که با کندی و قطع شدن سیستم‌ها مواجه شده‌اند. علاوه بر این ۶۷۳۹درصد از آنها با درخواست کپی از مدارک هویتی خود مواجه شده‌اند.
درمجموع این گزارش نشان می‌دهد که کشور بیش از هر چیز به ضرورت بازنگری در سیاست‌های فیلترینگ و مدیریت فضای دیجیتال کشور نیاز دارد. این گزارش نه‌تنها ابعاد جدیدی از استفاده گسترده فیلترشکن‌ها را آشکار می‌کند بلکه نشان‌دهنده بحران جدی در زیرساخت‌های اینترنتی کشور است. به ‌طور مشخص، فیلترشکن‌ها به‌ عنوان ابزارهایی برای عبور از محدودیت‌ها و دسترسی به اینترنت جهانی، باعث بروز مشکلاتی در کیفیت اینترنت داخلی شده‌اند که اثرات آن در کوتاه‌مدت و بلندمدت مشهود است. در ابتدا باید به این نکته توجه کرد که سیاست‌های فیلترینگ که به ‌طور معمول هدف آنها محدود کردن دسترسی به محتواهای خاص است، در عمل با واکنش‌های فراوانی از سوی کاربران مواجه شده است. مردم به‌ جای پذیرش این محدودیت‌ها، به استفاده از فیلترشکن‌ها روی آورده‌اند. این امر باعث می‌شود دولت‌ها و نهادهای مختلف نتوانند به ‌طور موثر و کارآمد از سیاست‌های فیلترینگ بهره‌برداری کنند. در عوض، کاربران اینترنت با استفاده از فیلترشکن‌ها به شکلی غیرمستقیم به شبکه‌های خارجی متصل می‌شوند که این خود بار مضاعفی بر شبکه‌های داخلی وارد می‌آورد. این افزایش استفاده از فیلترشکن‌ها موجب فشار غیرضروری بر زیرساخت‌های ارتباطی کشور می‌شود و در نتیجه، کیفیت اینترنت به ‌طور چشمگیری کاهش می‌یابد. مشکلاتی همچون افت سرعت، افزایش زمان بارگذاری صفحات، قطع و وصل شدن مکرر اتصالات و ناتوانی در دسترسی به برخی سرویس‌های آنلاین به وضوح قابل مشاهده است. این شرایط نه‌تنها برای کاربران معمولی دردسرساز بوده بلکه برای کسب‌وکارها و صنایع وابسته به اینترنت نیز زیان‌آور است.
نکته مهم‌تر این است که استفاده گسترده از فیلترشکن‌ها به نوبه خود مشکلاتی برای امنیت سایبری کشور به همراه دارد. بسیاری از فیلترشکن‌ها از سرورهای خارجی استفاده می‌کنند که ممکن است اطلاعات کاربران را در معرض خطرات امنیتی قرار دهند. این موضوع می‌تواند تهدیداتی برای حریم خصوصی افراد و امنیت ملی ایجاد کند، بنابراین در کنار مسائل فنی و زیرساختی، سیاستگذاری در حوزه فیلترینگ باید به مساله امنیت اینترنت و حفاظت از داده‌ها نیز توجه ویژه‌ای داشته باشد. درنهایت این گزارش نشان می‌دهد که سیاست‌های فیلترینگ، به ‌جای حل مشکل، آن را پیچیده‌تر کرده و به گسترش استفاده از ابزارهای دور زدن محدودیت‌ها منجر شده است. این روند نه‌تنها مشکلات مربوط به کیفیت اینترنت و فشار بر زیرساخت‌ها را تشدید کرده، بلکه به نوعی این سیاست‌ها را بی‌اثر و ناکارآمد می‌کند. در این راستا، دولت و نهادهای مربوطه باید در اتخاذ سیاست‌های خود تجدیدنظر کرده و به جای تقابل با فناوری‌های جدید، باید به دنبال راهکارهایی باشند که هم به نیازهای کاربران پاسخ دهند و هم با حفظ امنیت و حریم خصوصی، فضای دیجیتال آزاد و سالم‌تری را فراهم کنند. به نظر می‌رسد بازنگری در سیاست‌های فیلترینگ و اتخاذ رویکردهایی مبتنی بر تعامل و هم‌افزایی با فناوری‌های نوین، تنها راه‌حل موثر برای حل بحران فعلی است. استفاده از فناوری‌های مدرن و به‌کارگیری راهکارهای نوین برای دسترسی آزاد به اطلاعات می‌تواند به توسعه زیرساخت‌های اینترنتی و ارتقای کیفیت خدمات اینترنتی منجر شود. از این رو تغییر رویکرد و اصلاح سیاست‌ها، یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر است که برای تحقق آن، باید به نیازهای واقعی کاربران و تحولات دنیای دیجیتال توجه ویژه‌ای داشت.