مصائب کشاورزی در عصر خشکسالی

«جهان‌صنعت»- آنگونه‌که محمدجواد عسکری، رییس کمیسیون کشاورزی، آب، منابع‌طبیعی و محیط‌زیست مجلس اعلام کرده، بالغ‌بر ۹۰‌درصد دشت‌های حاصلخیز کشور با مشکل روبه‌رو شده‌اند چراکه میزان ورودی و استحصال آب با یکدیگر همخوانی ندارد و باید در این زمینه مدیریت و تدبیر لازم صورت گیرد. افزون‌بر این، طی روزهای گذشته اخبار و تصاویر متعددی از سدهای خالی از آب استان تهران در فضای رسانه‌ای کشور منتشر شده است که همگی از تابستان بسیار سخت و خشک حکایت می‌کنند. در این میان، کارشناسان بخش کشاورزی از لزوم به‌کارگیری تکنولوژی‌های نوین در تامین آب کشاورزی، کشت‌های گلخانه‌ای و مواردی از این دست برای مقابله با خشکسالی و تامین امنیت غذایی کشور سخن به میان می‌آورند.
گزارش‌های هواشناسی حاکی از این است که طی هفت‌روز منتهی به 20اسفند میزان بارندگی‌های کشور 1/16 میلیمتر بود که در مقایسه با بارش‌های 3/‏‏6میلیمتری در بازه زمانی بلندمدت 3/‏‏157‌درصد رشد داشته است. این در حالی است که از ابتدای ماه جاری میزان بارندگی‌های ثبت‌شده 5/‏‏21میلیمتر بوده و در مقایسه با بارش‌های 2/‏‏18میلیمتری بلندمدت رشد 2/‏‏18‌درصدی داشته اما نکته مهم این است که از ابتدای زمستان تاکنون تنها 3/‏‏61میلیمتر بارندگی ثبت شده است و در مقایسه با بارش‌های 6/‏‏87میلیمتری در بازه زمانی بلندمدت 1/‏‏30‌درصد کاهش بارندگی در فصل زمستان داشته‌ایم. از ابتدای سال جاری نیز با توجه به بارش‌های 2/‏‏95میلیمتری و بارش‌های 7/‏‏146میلیمتری بلندمدت، کاهش 1/‏‏35‌درصدی بارندگی‌ها را تجربه کردیم.
نمودارهای سازمان هواشناسی نیز نشان می‌دهد که میزان بارندگی در تمام استان‌ها روند کاهشی داشته و تنها در مازندران، افزایش 5/‏‏6‌درصدی داشته است.
در هفته‌های اخیر، اخبار متعددی درباره کاهش شدید ذخایر آبی سدهای تهران منتشر شده است که نگرانی‌های جدی درباره تامین آب شرب پایتخت را به‌همراه داشته است. براساس آخرین آمار، سد لار کمترین حجم آب را دارد و در وضعیت بحرانی قرار گرفته. سد طالقان، بیشترین حجم آب را در میان سدهای تهران دارد اما همچنان نسبت به سال‌های گذشته کاهش محسوسی داشته است. ظرفیت پرشدگی سد امیرکبیر (کرج) تنها ۶‌درصد است که نشان‌دهنده کاهش ۶۰‌درصدی نسبت‌به سال گذشته است. سد لتیان با کاهش شدید ذخایر آبی مواجه است و سد ماملو وضعیت مشابهی با سایر سدها دارد و کاهش حجم آب در آن مشهود است. به‌طور کلی، ظرفیت پرشدگی سدهای تهران به حدود ۶‌درصد رسیده است که نسبت‌به سال گذشته کاهش چشمگیری را نشان می‌دهد.
کاهش ۲۵‌درصدی میزان بارندگی در استان تهران نسبت‌به سال گذشته، یکی از اصلی‌ترین دلایل کاهش ذخایر آبی سدهای تهران است. این کاهش بارندگی منجر به افت محسوس حجم آب ورودی به سدها شده است البته که افزایش دمای میانگین هوا نیز در تبخیر ذخایر آبی بی‌تاثیر نیست. با توجه به وضعیت بحرانی سدهای تهران، احتمال جیره‌بندی آب در پایتخت افزایش یافته است. هرچند مسوولان فعلا برنامه‌ای برای قطع آب ندارند اما از شهروندان خواسته شده است تا مصرف آب خود را مدیریت کرده و از اسراف پرهیز کنند. سخنگوی صنعت آب نیز تاکید کرده است که برای عبور از شرایط سخت تامین آب در تهران، راهی جز مدیریت مصرف وجود ندارد و تلاش می‌شود تا از طریق افت فشار، مشکلات کاهش یابد و جیره‌بندی رخ ندهد.
در چنین شرایطی یکی از راهکارهای مدیریت شرایط، در واقع مدیریت شیوه‌های آبیاری و کشاورزی است چراکه بخش قابل‌توجهی از آب کشور برای کشاورزی مصرف می‌شود که یا صرف محصولات پرآب‌بر می‌شود یا شیوه‌ آبیاری هنوز سنتی است و آب زیادی مصرف می‌شد که در این خصوص به گفت‌وگو با مجری طرح توسعه سامانه‌های نوین آبیاری پرداختیم.
لزوم تغییر روش‌های آبیاری
فریبرز عباسی، مشاور وزیر و مجری طرح توسعه سامانه‌های نوین آبیاری وزارت جهاد کشاورزی در گفت‌وگو با ایسنا، ضمن اشاره به وضعیت کنونی اراضی آبی کشور، بر لزوم تغییر روش‌های آبیاری و محدودیت کشت محصولات آب‌بر تاکید کرد و با اشاره به اینکه در حال حاضر 5/‏‏8‌میلیون هکتار اراضی آبی در کشور وجود دارد، گفت: از این میزان، تاکنون بیش از ۳‌میلیون هکتار به روش‌های تحت‌فشار و 6/‏‏1‌میلیون هکتار به شبکه‌های مدرن سطحی مجهز شده‌اند. مجموع این ارقام نشان می‌دهد حدود ۵‌میلیون هکتار از اراضی آبی کشور به روش‌های نوین تجهیز شده‌اند اما همچنان 6/‏‏3میلیون هکتار به روش‌های سنتی آبیاری می‌شوند.
هدف‌گذاری تجهیز اراضی به روش‌های نوین در سال
عباسی در ادامه به برنامه‌های وزارت جهاد کشاورزی برای ارتقای روش‌های آبیاری اشاره کرد و افزود: براساس آمار و بررسی‌های انجام‌شده، حدود ۶۰۰‌هزار هکتار از این اراضی قابلیت تجهیز به روش‌های نوین آبیاری را دارند و این موضوع در برنامه هفتم توسعه نیز گنجانده شده است. به همین منظور، سالانه تجهیز ۳۵۰‌هزار هکتار از اراضی به روش‌های تحت‌فشار هدف‌گذاری شده که در صورت تامین منابع مالی، این روند تسریع خواهد شد.
مشاور وزیر جهاد کشاورزی یکی از مهم‌ترین روش‌های افزایش بهره‌وری و کاهش مصرف آب را انتقال کشت از محیط‌های باز به محیط‌های کنترل‌شده مانند گلخانه‌ها دانست و تصریح کرد: توسعه کشت گلخانه‌ای یکی از اولویت‌های کشور است که علاوه‌بر صرفه‌جویی در مصرف آب، افزایش عملکرد و بهره‌وری را نیز به‌دنبال دارد. در حال حاضر، ۲۵‌هزار هکتار کشت گلخانه‌ای در کشور وجود دارد و برنامه‌ریزی‌هایی برای توسعه این بخش صورت گرفته است.
تغییرات اقلیمی؛ تهدیدی جدی
در همین حال، یک پژوهشگر منابع آب پژوهشکده محیط‌زیست جهاد دانشگاهی با بیان اینکه تغییرات اقلیمی تهدیدی جدی برای منابع آبی و امنیت غذایی کشور محسوب می‌شود، گفت: برای مقابله با این تهدیدات، لازم است سیاست‌های کلان کشور به‌سمت توسعه فناوری‌های نوین در پایش منابع آب، تصفیه و بازچرخانی آب و همچنین توسعه کشت‌های مقاوم به خشکی و کم‌آب‌بر سوق پیدا کند.
کشور در دهه‌های اخیر با چالش‌های جدی در حوزه منابع آبی مواجه است که ناشی از عواملی همچون تغییرات اقلیمی، کاهش بارندگی، برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی و آلودگی منابع آبی است. این مشکلات نه‌تنها تاثیرات منفی بر کیفیت و کمیت آب دارند بلکه تهدیدی برای امنیت غذایی و اکوسیستم‌های آبی به‌شمار می‌روند.
به‌منظور مقابله با این چالش‌ها، نیاز به تغییرات اساسی در الگوهای مصرف آب، استفاده از فناوری‌های نوین در مدیریت منابع آب و توسعه روش‌های کشاورزی پایدار احساس می‌شود. توجه به حفاظت از اکوسیستم‌های آبی و تدوین سیاست‌های کارآمد در این زمینه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در این راستا، مرتضی کریمی، پژوهشگر منابع آب پژوهشکده محیط‌زیست جهاددانشگاهی به بررسی تهدیدات ناشی از تغییرات اقلیمی و آلودگی محیط‌زیست برای منابع آبی و امنیت غذایی، نقش فناوری‌های نوین در حفاظت از منابع طبیعی و ضرورت اصلاح سیاست‌های موجود در این حوزه می‌پردازد.
مرتضی کریمی در گفت‌وگو با ایسنا در خصوص چالش‌های منابع آبی در کشور و راهکارهای حل آن، اظهار کرد: ما در کشور با چالش‌های متعددی در حوزه منابع آبی مواجه هستیم. کاهش بارندگی و تغییرات اقلیمی، برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، مدیریت نادرست مصرف و آلودگی منابع آبی از جمله مشکلاتی هستند که به‌شدت امنیت آبی را تهدید می‌کنند. در کنار این موارد، تخریب اکوسیستم‌های آبی نظیر تالاب‌ها، رودخانه‌ها و دریاچه‌ها نیز نگرانی جدی ایجاد کرده است چراکه این زیست‌بوم‌ها نقش مهمی در حفظ تعادل هیدرولوژیکی، تصفیه طبیعی آب و پشتیبانی از تنوع زیستی دارند.
وی با بیان اینکه متاسفانه در دهه‌های اخیر روند بهره‌برداری از منابع آب تجدیدپذیر کشور فراتر از ظرفیت بوده که نتیجه آن کاهش سطح سفره‌های زیرزمینی و خشک‌شدن بسیاری از رودخانه‌ها و تالاب‌هاست، افزود: راهکارهایی که می‌توان برای این چالش‌ها پیشنهاد کرد، شامل تغییر در الگوی مصرف آب، توسعه روش‌های نوین آبیاری در بخش کشاورزی، مدیریت یکپارچه منابع آب، بهره‌گیری از فناوری‌های جدید در تصفیه و بازچرخانی آب و همچنین اعمال سیاست‌های کنترلی سختگیرانه برای جلوگیری از برداشت غیرمجاز از منابع آبی است. علاوه بر این، فرهنگ‌سازی در جامعه و افزایش آگاهی عمومی در مورد اهمیت مصرف بهینه آب نیز نقش کلیدی در حل این بحران دارد. همچنین برنامه‌ریزی برای احیای اکوسیستم‌های آبی، جلوگیری از ورود آلاینده‌ها و حفظ تعادل اکولوژیکی این زیست‌بوم‌ها از جمله اقداماتی است که باید در دستور کار قرار گیرد.
پژوهشگر منابع آب پژوهشکده محیط‌زیست جهاددانشگاهی در پاسخ به این سوال که تغییرات اقلیمی و آلودگی محیط‌زیست چه تهدیداتی برای امنیت غذایی و منابع آبی ایجاد می‌کنند، گفت: تغییرات اقلیمی تهدیدی جدی برای منابع آبی و امنیت غذایی کشور محسوب می‌شوند. افزایش دمای کره زمین، کاهش میزان بارندگی و افزایش شدت خشکسالی‌ها، به‌طور مستقیم منابع آب سطحی و زیرزمینی را تحت‌تاثیر قرار داده و بهره‌وری کشاورزی را کاهش داده است. در کنار این موضوع، آلودگی آب ناشی از ورود پساب‌های خانگی، صنعتی و کشاورزی، کیفیت منابع آبی را به خطر انداخته و موجب افزایش هزینه‌های تصفیه و محدودیت در دسترسی به آب سالم شده است.
وی ادامه داد: این تغییرات نه‌تنها تامین آب را برای مصارف انسانی دشوار می‌کند، بلکه اکوسیستم‌های آبی را نیز در معرض خطر قرار داده است. برای مقابله با این تهدیدات، لازم است سیاست‌های کلان کشور به‌سمت توسعه فناوری‌های نوین در پایش منابع آب، تصفیه و بازچرخانی آب و همچنین توسعه کشت‌های مقاوم به خشکی و کم‌آب‌بر سوق پیدا کند. همچنین باید اقداماتی جدی برای احیای تالاب‌ها و جلوگیری از تخریب اکوسیستم‌های آبی انجام شود زیرا این زیست‌بوم‌ها در مقابله با اثرات تغییرات اقلیمی نقش مهمی ایفا می‌کنند. به‌طور کلی مدیریت منابع آبی با در نظر گرفتن تغییرات اقلیمی نیازمند برنامه‌ریزی منسجم و جامع است.
تحول اساسی با فناوری‌های نوین
کریمی در خصوص نقش فناوری‌های نوین در حفاظت از منابع طبیعی و محیط‌زیست تصریح کرد: فناوری‌های نوین می‌توانند تحولی اساسی در مدیریت و حفاظت از منابع طبیعی و محیط‌زیست ایجاد کنند. به‌عنوان نمونه، استفاده از هوش‌مصنوعی و داده‌های ماهواره‌ای در پایش منابع آب، می‌تواند به تصمیم‌گیری‌های بهینه‌تر در حوزه مدیریت منابع آبی کمک کند. اینترنت اشیا نیز این امکان را فراهم کرده که در بخش‌های کشاورزی و صنعتی، مصرف آب به شکل هوشمند مدیریت شود. همچنین، فناوری‌های نوین تصفیه آب و بازچرخانی پساب، می‌توانند نقش مهمی در کاهش فشار بر منابع آب شیرین داشته باشند. ما در پژوهشکده محیط‌زیست تاکید داریم که سرمایه‌گذاری در این فناوری‌ها و بومی‌سازی آنها نه‌تنها می‌تواند در حفظ منابع طبیعی موثر باشد، بلکه به افزایش بهره‌وری و کاهش هزینه‌های اقتصادی در بخش‌های مختلف نیز کمک کند.
وی با بیان اینکه با توجه به وضعیت کنونی منابع آبی کشور، می‌توان گفت که سیاست‌های موجود نیاز به بازنگری جدی دارند، تاکید کرد: اگرچه طی سال‌های اخیر اقداماتی در زمینه مدیریت منابع آب انجام شده اما این اقدامات عمدتا ناکافی بوده و در برخی موارد نیز به‌دلیل نبود نظارت و اجرای صحیح، نتایج مطلوبی به‌همراه نداشته است. ما نیازمند تدوین سیاست‌های جدید و کارآمدتری هستیم که برمبنای اصول توسعه پایدار و در نظر گرفتن تغییرات اقلیمی تدوین شوند. همچنین، نظارت بر اجرای قوانین و تخصیص منابع مالی کافی برای طرح‌های حفاظت از منابع آب باید به‌عنوان یک اولویت اساسی در دستور کار قرار گیرد.
پژوهشگر پژوهشکده محیط‌زیست جهاددانشگاهی در پاسخ به اینکه در برابر کمبود منابع آبی و کاهش زمین‌های قابل کشت، چگونه می‌توان امنیت غذایی را تضمین کرد، افزود: با توجه به کاهش منابع آبی و محدودیت‌های مربوط به زمین‌های کشاورزی، یکی از مهم‌ترین راهکارها تغییر الگوی کشت و حرکت به سمت کشاورزی پایدار است. باید به سمت تولید محصولاتی برویم که نیاز آبی کمتر و در عین حال بازدهی بالایی دارند. وی ادامه داد: توسعه گلخانه‌ها، استفاده از سیستم‌های آبیاری هوشمند و افزایش بهره‌وری مصرف آب در بخش کشاورزی، از جمله اقداماتی است که می‌تواند در این زمینه موثر باشد. همچنین، گسترش روش‌های نوین کشاورزی مانند کشت هیدروپونیک (بدون خاک) و بیوتکنولوژی در بهبود بذرهای مقاوم به خشکی می‌تواند به کاهش وابستگی به منابع آب کمک کند. یکی دیگر از راهکارهای مهم، اصلاح زنجیره تامین و کاهش ضایعات غذایی است چراکه بخش قابل‌توجهی از محصولات کشاورزی به‌دلیل ضعف در نگهداری و توزیع، از بین می‌رود.