خطر در کمین تاریخ ابرکوه

نادر نینوایی- بافت تاریخی ابرکوه یکی از بافت‌های تاریخی ارزشمند ایران است که در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده. با این همه آنطور که دبیر پویش ملی نجات بافت‌های تاریخی می‌گوید در سالیان گذشته باوجود ثبت ملی بافت تاریخی ابرکوه، تخریب‌ها در آن متوقف نشده است. این در حالی است که تخریب اثر ثبت ملی براساس قانون جرم‌انگاری شده و امکان برخورد قضایی وجود دارد.
گزارش‌های میدانی نشان می‌دهد بخش‌هایی از خانه‌های قدیمی ابرکوه که در نزدیکی بقعه سیدون علی نقیا واقع شده فرو ریخته است. شنیده‌ها حاکی از آن است که این تخریب‌ها برای تعریض معبر صورت گرفته. خرابه‌های طاق‌ها و فضاهای قدیمی اطراف امامزاده نشانی است از کم توجهی به حفاظت از این میراث فرهنگی و گویای از دست رفتن فرصتی دیگر برای احیای گردشگری در بافتی سرشار از جاذبه‌های تاریخی.
با توجه به شرایط کنونی بیم آن می‌رود که اگر به تخریب‌های وارده شده در بافت تاریخی ابرکوه رسیدگی نشده و شرایط برای حفاظت موثر از سازه‌های این بافت انجام نشود، دیر یا زود مابقی آثار به‌جا مانده نیز به سرنوشت مشابهی دچار شوند و میراث تاریخی ابرکوه که فرصتی ویژه را برای توسعه گردشگری فراهم می‌کنند و نشانی از هویت ایرانیان ساکن در مناطق کویری‌اند با مخاطرات جدی‌تر روبه‌رو شوند.
جایگاه و اهمیت بافت تاریخی ابرکوه
محمد مهدی کلانتری، پژوهشگر، دکترای مرمت بناها و بافت‌های تاریخی در خصوص اهمیت بافت تاریخی ابرکوه به «جهان‌صنعت» گفت: بافت تاریخی ابرکوه خصیصه بسیار مهمی دارد و آن هم این است که بر یک بستر سنگی از جنس کنگلومرا (سنگی تشکیل شده از ریگ‌های کوچک و بزرگ و با ملات طبیعی) ساخته شده بنابراین یک بستر سنگی به وجود آمده است که شهر تاریخی ابرکوه بر این بستر بنا شده است. شاید یکی از علت‌های نامگذاری «ابرکوه» به این نام، همین باشد و به همین سبب آن را «کوه بزرگ» یا «قرار گرفته بر کوه» نامیده‌اند.
وی افزود: به واسطه شرایطی که تشریح شد، بناهایی که در این شهر ساخته شده عموما پی ندارند و خشت‌ها مستقیما بر بستر سنگی
روی هم چیده شده‌اند.
همین ساختار باعث می‌شود که شهر ویژگی‌های خاص و منحصربه‌فردی داشته باشد. در واقع بناها بر بستر سنگی شهر ساخته شده و روی همین بستر نیز راه‌ها ایجاد شده‌اند. جالب است بدانیدکه شهر ابرکوه بخش‌های زیرزمینی مانند آنچه در نوش‌آباد وجود دارد نیز دارد که بخش‌هایی از آن کاوش شده و امکان بازدید فراهم بوده بنابراین باید اذعان داشت که ابرکوه شهری منحصربه‌فرد است. از نظر معماری هم ابرکوه مشابهت زیادی با یزد دارد اما در این سال‌ها توجه چندانی به آن نشده است البته نباید از نظر دور داشت که در سال1395 چیزی بالغ‌بر 128هکتار از بافت تاریخی ابرکوه به ثبت ملی رسیده و این به آن معناست که تقریبا کل محدوده بافت ثبت ملی شده است.
تداوم تخریب‌ها در بافت تاریخی شهر
کلانتری ضمن تاکید بر اینکه با وجود ثبت ملی همچنان شاهد بروز تخریب‌هایی در بافت قدیم این شهر هستیم، گفت: برخی تخریب‌ها در مقیاس تک پلاک اتفاق می‌افتد و بعضا مجوز ساخت‌وساز داده می‌شود بنابراین تخریب تک پلاک و ساخته شدن بنای جدید به جای بنای قدیمی را در این شهر می‌بینیم و از سوی دیگر مخاطره تخریب‌های گسترده نظیر تعریض معبر یا گشایش معبر نیز وجود دارد.
وی افزود: نوعی دیگر از تخریب که در سایر شهرهای تاریخی هم مشاهده می‌شود رها شدن خانه‌های قدیمی است که همین متروکه بودن به نوع خود باعث می‌شود با وقوع باران و باد و رسیدگی نشدن به بناها، خانه‌ها یکی پس از دیگری تخریب شوند. در واقع به سبب ساکن نبودن افراد در خانه‌ها، بناها مرمت نمی‌شوند و همین رهاشدگی در عمل علت اصلی تخریب است.
این کنشگر میراث فرهنگی افزود: خطر اصلی اما تخریب برای تعریض یا گشایش معبر است. در یک مورد در کنار مقبره سیدون و حسینیه، گذری به عرض 3متر وجود داشته که برای ایجاد معبر تخریبی با عرض 5متر صورت گرفته است. در واقع گذر 3متری تبدیل به گذر 8متری شده تا عبور و مرور خودرو راحت‌تر انجام شود. به عبارت دیگر برای تسهیل عبور و مرور خودرو و ایجاد امکان عبور دو خودرو به صورت همزمان، تاریخ و هویت شهر را داریم از بین می‌بریم. به نظرم این یک نگاه خودخواهانه است. در نظر داشته باشید که بقعه سیدون علی نقیا یک بنای مربوط به دوره سلجوقی است و در قرن ششم تا هشتم بنا شده است. در واقع بافت پیرامونی یک بنای 800ساله را تخریب کرده و به خود بنا و سر در ورودی آن هم برای تعریض معبر آسیب وارد کرده‌ایم.
دبیر پویش ملی نجات بافت‌های تاریخی ایران خاطرنشان کرد: توجه داشته باشید که هم بقعه سیدون و هم بافت پیرامون آن ثبت ملی هستند و در قانون هم آمده است کسانی که به بنای ثبت ملی تعرض کنند، مجرم شناخته می‌شوند و این امکان وجود دارد که تا 10سال حبس برایشان در نظر گرفته شود و باید بازسازی عین به عین بنای تخریب شده را انجام دهند. پرسش اما اینجاست که چرا این قانون اجرا نمی‌شود و اینطور به نظر می‌رسد که زور قانون صرفا به مردم عادی می‌رسد و زمانی که تخریب از سوی یک نهاد باشد، اتفاقی نمی‌افتد. به نظرم واحد حقوقی وزارت میراث فرهنگی باید در این رابطه ثبت شکایت و پیگیری حقوقی کند چراکه سکوت و انفعال در مورد این تخریب‌ها جایز نیست.
امکان استفاده از ظرفیت‌های گردشگری ابرکوه
کلانتری در پاسخ به این پرسش که بافت تاریخی ابرکوه در صورت رسیدگی و احیا چه ظرفیت‌هایی در زمینه توسعه گردشگری دارد، ابراز داشت: بافت تاریخی ابرکوه از برخی جهات حتی از بافت تاریخی یزد هم بکرتر است و قطعا ظرفیت این را دارد که تبدیل به یک شهر توریستی شود. به نظرم همانطور که با یزد بخشی از تمدن و فرهنگ ایران را به جهانیان معرفی می‌کنیم، با بافت ابرکوه هم این امکان وجود دارد اما تاکنون شرایط لازم برای توسعه توریسم در ابرکوه شکل نگرفته است.
وی در پایان یادآور شد: امروز بسیاری از بناهای قدیمی بافت تاریخی ابرکوه به حال خود رها شده است و بناهایی که مرمت و احیا شده و کاربری نظیر کافه، بومگردی یا نظایر آن در آنها ایجاد شده نیز بسیار محدود است. این در حالی است که مرمت و تعیین چنین کاربری‌هایی می‌تواند زمینه‌ساز احیای بناهای تاریخی شده و موجب جذب گردشگران شود. از سوی دیگر احیای بناهای قدیمی و جذب گردشگر می‌تواند مالکان سایر بناها را نیز به مرمت و رسیدگی و استفاده از ظرفیت‌های گردشگری خانه‌هایشان ترغیب کند اما تاکنون این روند در ابرکوه اتفاق نیفتاده و ظرفیت‌های موجود مغفول مانده است.