پاکستان و هند در یک قدمی جنگ

گروه بین‌الملل – عطاالله تارر، وزیر اطلاعات پاکستان شامگاه سه‌شنبه ۲۹ آوریل اعلام کرد که این کشور اطلاعات موثقی در اختیار دارد که نشان می‌دهد هند طی ۲۴ تا ۳۶‌ساعت آینده قصد حمله نظامی دارد. تنش‌ها میان هند و پاکستان پس از کشته ‌شدن گردشگران در حمله مسلحانه در کشمیر بالا گرفته و دهلی، اسلام‌آباد را مقصر می‌داند.
به گزارش یورونیوز، تارر طی ویدئویی که در شبکه اجتماعی اکس منتشر کرد، گفت: پاکستان اطلاعات موثقی در اختیار دارد مبنی بر اینکه هند قصد دارد طی ۲۴ تا ۳۶ساعت آینده، به بهانه اتهامات بی‌اساس و ساختگی درباره دست داشتن در حادثه پهلگام، اقدام به حمله نظامی علیه پاکستان کند. وزیر اطلاعات پاکستان همچنین، هند را متهم به ایفای نقش خودخوانده و متکبرانه به عنوان قاضی، هیات منصفه و مجری حکم کرد و گفت: پاکستان خود قربانی تروریسم بوده و به خوبی درد این پدیده شوم را درک می‌کند. ما همواره در هر نقطه از جهان، تروریسم را در تمام اشکال و مظاهر آن محکوم کرده‌ایم.
گفتنی است، حمله مسلحانه مرگبار سه‌شنبه گذشته در پهلگام کشمیر منجر به کشته شدن ۲۶‌نفر شد. نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند روز سه‌شنبه در نشستی پشت درهای بسته با فرماندهان ارتش و مسوولان امنیتی کشورش، به نیروهای مسلح اعلام کرد که آزادی کامل عملیاتی برای تعیین شیوه، اهداف و زمان واکنش به حمله تروریستی اخیر را دارند. مودی تاکید کرد: هند هر تروریست و حامی او را شناسایی، تعقیب و مجازات خواهد کرد. ما آنها را تا دورترین نقاط دنیا دنبال خواهیم کرد.
در چنین شرایطی اسلام‌آباد هرگونه دخالت در این حمله را رد و خواستار انجام تحقیقات بی‌طرفانه در این خصوص شده است. لازم به ذکر است، از زمان حمله مسلحانه مرگبار در کشمیر تاکنون در مرز هند و پاکستان چندین‌بار تبادل آتش میان نیروهای نظامی دو کشور صورت گرفته است.
هند روز سه‌شنبه اعلام کرد که نیروهای پاکستانی «دون تحریک قبلی، با سلاح‌های سبک شلیک کرده‌اند و ارتش هند نیز به صورت سنجیده و مؤثر پاسخ داده است. پاکستان نیز ضمن رد دخالت در حمله، اعلام کرده که یک پهپاد هندی را به دلیل ورود غیرقانونی به حریم هوایی خود سرنگون کرده است.
در همین رابطه وزیر اطلاعات پاکستان، طی پیام تصویری خود تهدید کرد که به کشورش به هرگونه حمله از سوی هند پاسخ می‌دهد و گفت: هرگونه ماجراجویی نظامی از سوی هند با پاسخی قاطع و حتمی روبه‌رو خواهد شد. جامعه جهانی باید آگاه باشد که مسوولیت کامل تشدید تنش‌ها و پیامدهای ناشی از آن به طور کامل برعهده هند خواهد بود.
در چنین شرایطی آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل به تازگی در تماس با شهباز شریف، نخست‌وزیر پاکستان و سابرامانیام جایشانکار، وزیر خارجه هند پیشنهاد میانجیگری برای کمک به کاهش تنش‌ها را مطرح کرده است. همچنین دفتر نخست‌وزیر پاکستان در بیانیه‌ای اعلام کرد که شریف از گوترش خواسته است هند را به خویشتنداری فرا بخواند، در عین حال تاکید کرده است که در صورت هرگونه ماجراجویی از سوی هند، پاکستان با تمام قوا از حاکمیت و تمامیت ارضی خود دفاع خواهد کرد.
زمینه ژئوپلیتیکی و تاریخی مناقشه هند و پاکستان
حمله تروریستی ۲۲آوریل در منطقه جامو و کشمیر که منجر به کشته شدن ۲۶‌گردشگر هندو شد، نه‌تنها یک فاجعه انسانی، بلکه نقطه عطفی در تنش‌های دیرینه هند و پاکستان محسوب می‌شود. این حمله، با روشی سیستماتیک و مبتنی بر شناسایی قربانیان براساس هویت مذهبی، یادآور الگوهای خشونت‌های فرقه‌ای در دهه ۱۹۹۰ است. کشمیر، به عنوان منطقه‌ای مورد مناقشه از ۱۹۴۷، همواره صحنه درگیری‌های نظامی، شورش‌های داخلی و مداخلات خارجی بوده است. ادعای مالکیت دوگانه هند و پاکستان بر این منطقه، همراه با حضور گروه‌های جدایی‌طلب محلی و سازمان‌های تروریستی فراملی آن را به یک کانون مخاصمه ژئوپلیتیکی تبدیل کرده است.
در همین رابطه طبق گزارش مجله اکونومیست، این حمله، از نظر مقیاس و روش، بی‌سابقه توصیف شده است زیرا هدف قرار دادن غیرنظامیان هندو در یک منطقه مسلمان‌نشین، نه‌تنها باعث تشدید شکاف‌های فرقه‌ای شده، بلکه نشان‌دهنده تغییر استراتژی گروه‌های تروریستی از هدف‌گیری نیروهای امنیتی به خشونت نمادین برای تحریک تنش‌های بین‌المللی است. این واقعه بلافاصله پس از اعلامیه نارندرا مودی درباره «کشمیر یکپارچه» در انتخابات اخیر رخ داد، که احتمالا آن را به یک عملیات تحریک‌آمیز برنامه‌ریزی ‌شده تبدیل می‌کند.
در این میان هند برای توجیه هرگونه اقدام تلافی‌جویانه علیه پاکستان، طبق حقوق بین‌الملل، نیازمند ارائه شواهد غیرقابل انکار از مشارکت مستقیم دولت یا نهادهای وابسته به پاکستان است. تجربه گذشته نشان می‌دهد که حتی در مواردی مانند حمله پلوامه ۲۰۱۹
(با ۴۰کشته) که هند پاکستان را مقصر دانست، جامعه بین‌المللی تنها پس از انتشار مدارک ماهواره‌ای و شنودهای ارتباطی، موضعی محتاطانه اتخاذ کرد. به همین دلیل در حال حاضر، هند با دو مانع اصلی روبه‌رو است:
نخست، ماهیت پراکنده گروه‌های تروریستی؛ به طوری که سازمان‌هایی مانند جیش محمد اغلب به صورت سلول‌های خودمختار عمل می‌کنند و ارتباط مستقیم آنها با نهادهای دولتی پاکستان به سختی اثبات می‌شود. موضوع سیاست انکار سیستماتیک پاکستان است؛ به طوری که اسلام‌آباد همواره با استناد به سیاست عدم مداخله خود، مسوولیت چنین حملاتی را رد می‌کند.
دوم، اینکه پاکستان از ابهام استراتژیک بهره می‌برد. یعنی حمایت غیرمستقیم از گروه‌ها را به‌گونه‌ای مدیریت می‌کند که از تحریم‌های بین‌المللی اجتناب شود. این امر هند را در دام معمای امنیتی قرار می‌دهد زیرا پاسخ نظامی بدون مدرک محکم، موجب محکومیت بین‌المللی می‌شود و سکوت، مشروعیت دولت مودی را زیر سوال می‌برد.
در چنین شرایطی واکنش تند نارندرا مودی به این حمله، در راستای الگوی رفتاری پیشین اوست؛ یعنی پس از حمله پلوامه، هند با عملیات هوایی بالاکوت (۲۰۱۹) به خاک پاکستان حمله کرد. همچنین در سال ۲۰۱۶ حملات اوریسه با عملیات «ضربه جراحی» پاسخ داده شد.
با این حال، تفاوت کلیدی اکنون، زمان‌بندی سیاسی است. همچنین از دیدگاه اقتصاد سیاسی، دولت هند باید یکی از دو گزینه پیش‌رو را انتخاب کند. گزینه اول؛ افزایش تنش‌های مرزی است که ممکن است محبوبیت کوتاه‌مدت ایجاد کند اما ریسک جنگ تمام‌عیار و فشار بر اقتصاد را افزایش می‌دهد.
گزینه دوم؛ اتکا به فشار دیپلماتیک مانند تشدید تحریم‌ها از طریق FATF یا متقاعد کردن متحدان غربی برای فشار بر پاکستان است.
در همین رابطه نکته حائز اهمیت، واکنش جامعه بین‌المللی است.
آمریکا و اتحادیه اروپا، اگرچه پاکستان را متهم به دوگانگی در مبارزه با تروریسم می‌کنند اما به دلیل نقش اسلام‌آباد در مذاکرات افغانستان و همکاری‌های امنیتی، تمایلی به حمایت از اقدامات تهاجمی هند ندارند.
در نتیجه پیامدهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای این موضوع، کارشناسان معتقدند که می‌توان موارد زیر را مدنظر داست. نخست، تشدید مسابقه تسلیحات؛ یعنی هند و پاکستان ممکن است هزینه‌های دفاعی خود را افزایش دهند که برای اقتصادهای تحت فشار تورمی هر دو کشور چالش‌برانگیز است.‌
موضوع دوم، تأثیر بر پویایی‌های سارک است؛ در واقع سازمان همکاری جنوب آسیا ممکن است شاهد تعلیق بیشتر گفت‌وگوها باشد. موضوع بعدی هم به نقش بازیگران ثالث مرتبط می‌شود. برای مثال چین، به عنوان متحد سنتی پاکستان، احتمالا از موضع هند انتقاد خواهد کرد، در حالی که روسیه تلاش می‌کند نقش میانجی را ایفا کند.
سناریوهای محتمل
در همین رابطه برای تحلیل شرایط روزها و هفته‌های آینده سه سناریو را می‌توان در نظر گرفت. نخست، سناریوی محافظه‌کارانه است؛ به طوری که هند به حملات محدود مرزی اکتفا می‌کند و از طریق فشار دیپلماتیک، پاکستان را در انزوا قرار می‌دهد.
سناریوی بعدی رویکرد تهاجمی است؛ یعنی در صورت اثبات ارتباط پاکستان با گروه‌های تروریستی، هند ممکن است هدف‌گیری زیرساخت‌های تروریستی در خاک پاکستان را تکرار کند اما با ریسک بالای تشدید درگیری. سناریوی بعدی نیز تقابل غیر‌مستقیم است؛ مانند استفاده از گروه‌های جدایی‌طلب بلوچستان برای ایجاد هزینه برای پاکستان.
در همین رابطه است که می‌توان گفت: حمله اخیر جامو و کشمیر، نه‌تنها آزمونی برای تاب‌آوری امنیتی هند است، بلکه آینه‌ای از شکست مکانیسم‌های حل مناقشه در جنوب آسیاست. هند برای خروج از این بن‌بست، نیازمند ترکیبی از استراتژی چندلایه است: تقویت همکاری‌های اطلاعاتی با ناتو و سازمان‌های منطقه‌ای، سرمایه‌گذاری بر دیپلماسی عمومی برای جلب حمایت جهانی و بازتعریف روابط با پاکستان در چارچوبی فراتر از گفتمان «تروریسم» زیرا به گفته تحلیلگران بدون این اقدامات، چرخه خشونت و انتقام، همچنان سایه جنگ هسته‌ای را بر فراز جنوب آسیا نگه خواهد داشت.