هراس از زلزله

مهدیه بهارمست- شنبه شب گذشته زلزله ۴ریشتری در عمق ۸کیلومتری زمین، حوالی ماهدشت استان البرز را به لرزه درآورد اما این زمین لرزه نه‌تنها سراسر کرج بلکه در غرب تهران نیز حس شد. این در حالی است که از ابتدای فروردین۱۴۰۴ تا امروز، فعالیت لرزه‌ای در پهنه ایران افزایش چشمگیری داشته است. براساس اعلام دکتر مهدی زارع، استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی، از ۱۱ اسفند۱۴۰۳ تا ۱۶فروردین ۱۴۰۴، تعداد ۲۸زمین‌لرزه با بزرگای بیش از ۴ در نقاط مختلف کشور از جمله نطنز، هجدک کرمان، نواحی نزدیک خلیج‌فارس و سواحل بحرین ثبت شده است. زمین‌لرزه ماهدشت در منطقه‌ای رخ داد که در مجاورت گسل‌های مهم و فعالی چون گسل شمال تهران، گسل مشا، گسل ری، نیاوران، ایوانکی و کهریزک قرار دارد. این گسل‌ها بخشی از سامانه‌های لرزه‌زایی‌اند که در صورت گسیختگی می‌توانند خسارات سنگینی به تهران و مناطق اطراف وارد کنند. به گفته کارشناسان این حوزه وقوع زلزله‌های متوسط مانند زلزله شنبه شب، گرچه انرژی کمی آزاد می‌کند اما می‌تواند با انتقال تنش به گسل‌های مجاور، خطر فعال‌سازی گسل‌های قفل‌شده را افزایش دهد. تجربه زلزله‌های گذشته در ایران نشان داده که گاهی زمین‌لرزه‌های به ظاهر کم‌خطر، پیش‌درآمدی برای رخدادهای بزرگ‌تر بوده‌اند. این زلزله بار دیگر توجه‌ها را به آسیب‌پذیری مناطق شهری در نزدیکی گسل‌های فعال جلب کرده است به‌ویژه در کلانشهر تهران که در نزدیکی سامانه گسلی شمال تهران قرار دارد. چه بسا دیروز چمران، رییس شورای شهر تهران در جمع خبرنگاران نیز بیان کرد که «تونل‌های تهران در زمان زلزله جاهای امن و مقاوم است اما تا حدی. نگرانی که برای تونل‌ها وجود دارد مشکل فرونشست زمین است که تهران و برخی شهرهای دیگر کشور را تهدید می‌کند.» بنابراین احتمالا زیر زمین هم هنگام زلزله امن نباشد.
گسل شمال تهران توانایی ایجاد زمین‌لرزه‌هایی با بزرگای ۷ را دارد
مهدی زارع، استاد پژوهشکده زلزله‌شناسی با اشاره به اینکه تنش‌های زمین‌ساختی را در دو سوی گسل ماهدشت- جنوب کرج در زلزله ۲۹ آذر ۱۳۹۶ با افزایش تنشی در حدود پنج‌بار (۵ اتمسفر، ۵۰۰کیلوپاسکال) را در دو انتهای گسل همراه شد به «جهان‌صنعت» گفت: تغییر تنش در اثر فرونشست دشت شهریار تنشی حدود سالانه یک بار به پیرامون دشت طی سه دهه گذشته به ویژه بر پهنه گسل‌های ماهدشت – جنوب کرج و گسل شمال تهران وارد کرده است. آخرین بررسی‌ها نشان داده که حداقل رخداد زلزله ۲۹ آذر ۱۳۹۶ را می‌توان به تحریک گسل ماهدشت-جنوب کرج در اثر فرونشست زمین مربوط دانست.
وی با بیان اینکه علل فرونشست متنوع است، افزود: تراکم هیدرولیکی، استخراج زیرزمینی و خروج سیالات (آب‌های زیرزمینی، بخشی از این علل هستند. متراکم شدن سامانه‌های آبخوان حساس ناشی از پمپاژ بیش از حد آب زیرزمینی بزرگ‌ترین علت فرونشست در استان تهران است. افزایش لرزه‌خیزی مشاهده‌ شده در مقایسه با مقیاس معمول زمان زمین‌شناسی بسیار سریع و در کوتاه‌مدت رخ می‌دهد. در این منطقه مایعات تخلیه شده فشار منفذی را در عمق تغییر می‌دهد و تنش موثر در امتداد گسل‌های لرزه‌ای را عوض می‌کند و باعث افزایش فعالیت لرزه‌ای می‌شود. از پیامدهای ناشی از افت سطح آب زیرزمینی فرونشست زمین در دشت شهریار و ملارد و فعال شدن مجدد گسل‌های فعال این پهنه است.
زارع تاکید می‌کند: این فرآیند بدون شک بر سازه‌های زیربنایی مهم‌ترین اثرها را طی دو دهه گذشته وارد کرده است. آمار چاه‌های آب موجود و مشخصات سفره آبخوان و ژرفای سطح آب زیرزمینی، نشانگر میزان برداشت سالانه است. تا سال۱۳۸۹ میزان برداشت سالانه از دشت شهریار حدود ۳۴‌میلیون مترمکعب در سال و در سال ۱۳۹۶ از سوی شرکت آب منطقه‌ای استان تهران بیلان منفی دشت تهران نیز سالانه ۳۰‌میلیون مترمکعب مشخص شد.
به گفته این استاد دانشگاه، این بیلان منفی موجب فرونشست زمین به میزان‌های مختلف در حد بیشینه ۲۵سانتیمتر در سال است. بهره‌برداری ادامه‌دار از آب زیرزمینی و البته ورود مجدد آب بر اثر آبیاری و تغییرات تنش بر اثر بارگذاری و باربرداری از لایه‌های آبرفتی در پیرامون گسل‌های پردیسان، رباط‌کریم و ماهدشت- جنوب کرج است.
این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه گسل شمال تهران توانایی ایجاد زمین‌لرزه‌هایی با بزرگای ۷ تا 5/7 را دارد، بیان کرد: شواهد زمین‌لغزش‌های بزرگ در این منطقه می‌تواند نشانه‌ای از زلزله‌های شدید گذشته باشد.
زارع همچنین به زلزله ۱۰ شهریور ۱۳۴۱ بوئین‌زهرا اشاره کرد که مرکز آن در راستای گسل ایپک قرار داشت. قطعه‌ای از این گسل که در زلزله ۱۳۴۱ و احتمالا در سال ۵۵۶ خورشیدی فعال شده بود، بین خاور اشتهارد، جنوب بوئین‌زهرا و شمال آبگرم واقع است. قطعات گسل ایپک در راستای مرز کوه و دشت در جنوب دشت قزوین، جنوب بوئین‌زهرا و ادامه روند گسل جنوب اشتهارد به سمت غرب مشاهده شده است.
وی افزود: در زلزله۱۳۴۱، گسیختگی‌های سطحی، تغییرمکان‌های قائم (بالا آمدن بخش جنوبی) و حرکت راستالغز چپگرد به‌صورت ناپیوسته قابل ‌مشاهده بود. این زون گسلی به سمت شرق به گسل جنوب اشتهارد، گسل ماهدشت جنوب کرج و در نهایت به گسل شمال تهران متصل می‌شود. پژوهشگران در حال بررسی داده‌ها برای ارزیابی احتمال افزایش لرزه‌خیزی در این منطقه هستند. برای پیش‌بینی دقیق‌تر زلزله‌های بعدی، نیاز به تحلیل‌های بیشتری داریم.
گسل‌های ماهدشت فعال است
علی بیت‌اللهی، رییس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی به «جهان‌صنعت» گفت: برخی اعضای شورای شهر اخیرا درباره خطر زلزله در تهران اظهارنظر کرده و هشدار داده‌اند البته این موضوع سال‌هاست که مطرح می‌شود اما همچنان هیچ اقدام موثری برای کاهش آسیب‌های آن انجام نشده است. در حال حاضر تهران بیش از ۳۰سال از دوره بازگشت زلزله عبور کرده و اکنون هر لحظه ممکن است زلزله‌ای شدید در پایتخت رخ دهد. متاسفانه کل امتداد گسل شمال تهران، گسل «باغستان» در شمال کرج و گسل‌های «ماهدشت» در جنوب کرج، این گستره فعال لرزه‌خیزی را پوشش می‌دهد.
وی افزود: زلزله رخ‌داده اگرچه بزرگ نبود اما از آنجا که نزدیک به مناطق مسکونی بود، توسط مردم منطقه احساس شد. این زلزله ساعت ۲۱ و ۴۷ثانیه شب شنبه گذشته در محدوده ماهدشت استان البرز با بزرگی ۴ریشتر ثبت شد. گسل عبوری این منطقه، گسل شناخته‌شده ماهدشت است.
وی ادامه داد: این رخداد نشان می‌دهد گسل ماهدشت فعال است اما با بزرگی ۴، انتظار خسارت یا تخریب جدی وجود ندارد.
بیت‌اللهی با اشاره به مطالعات صورت‌گرفته در خصوص حریم گسل ماهدشت کرج گفت: هدف از این مطالعات، تعیین دقیق‌تر حریم گسل‌هاست تا پس از تصویب و ابلاغ آن از سوی شورای‌عالی شهرسازی و معماری، ساخت ساختمان‌های مهم و بلندمرتبه در این محدوده‌ها ممنوع شود. حتی ساخت ساختمان‌هایی با جمعیت معمولی نیز باید با تمهیدات سختگیرانه و مطابق آیین‌نامه‌های مربوطه انجام شود.